بازخوانی استدلال ترافرازنده‌ی کانت

جهان نوین فلسفه، خود را با دکارت و اندیشه‌هایش به بشریت نمایاند. دکارت بر آن بود تا با "شک دستوری"اش پیِ بنیانی شک‌ناپذیر و یقینی برود و فلسفه را بر آن بنیانِ استوار بنا کند. در این راه، هیچ چیز از "شک دستوری" دکارت در امان نماند و حتی وجود جهان خارجی که از بدیهی‌های فلسفه تا آن زمان بود، به کناری نهاده شد. این پویش اندیشگی، سر انجام به آن جا رسید که دکارت بیان داشت: "می‌اندیشم، پس هستم". در هر چه بتوان شک کرد، در این شکی نیست که "شک‌کننده" یا "اندیشنده‌ای" شک کرده، پس نشدنی است که این شک کننده "نیست و معدوم" باشد.
از اینجا به بعد بود که "گوهر اندیشنده" یا "کوگیتو" وارد فلسفه شد، نه این که تا پیش از آن "نفس" جایی در فلسفه نداشته باشد، بل از دکارت به بعد بود که "کوگیتو" به سان پایه و بنیان تاملات فلسفی دانسته شد.

کانت را باید یکی از پیگیران جدی اندیشه‌های دکارت دانست. هم او بود که ژرفنای اندیشه‌ی دکارت را شناخت و اراده بر آن داشت که پروژه‌ی دکارت را به اوج برساند. پروژه‌ای که دکارت آغازیده بود، بیش از هر چیز در پی یک بنیان استوار از برای شناخت بود. کاری که کانت انجام داد این بود که دانش زمان خود-به ویژه فیزیک نیوتونی- را با پروژه شناخت‌شناسانه‌ی دکارت هم‌گام گرداند و جایگاه درخور فلسفی برای دانش تجربی فراهم آورد. به ویژه آنکه پس از حملات ویرانگر هیوم، اعتبار فلسفی دانش دست‌خوش فروپاشی گردید و از دیگر سو، عقل‌گروی لایب‌نیتسی در عمل با دانش تجربه وداع گفته بود. در نوشتار کنونی یکی از اندیشه‌های "احیاگر" کانت را خواهیم کاوید که می‌تواند اخگر‌های درخشان فلسفی را برای فلسفه‌دوستان بنمایاند. سهل است که بررسی جملگی اندیشه‌های کانت در "سنجش خرد ناب" کار چنین نوشتاری نیست، بنابراین آنچه در پایین خواهد آمد، جزیی از یک کل بوده که به خودی خود و جدا از آن کل می‌تواند کاربست فلسفی داشته باشد.

چونانکه پیشتر نیز اشارتی داشتم، از دکارت به بعد "گوهر اندیشنده" شد پایه‌ی فلسفه و پس از این هر شناخت و معرفتی از هستی می‌بایست با تکیه بر اصل "کوگیتو" رشد می‌یافت، وگرنه اعتبار فلسفی برایش تصور شدنی نبود و با اصل "شک دستوری" به سادگی می‌شد آن را ویران کرد. حال می‌توانید وضعیت کانت را در نظر بیاورید که از سویی با "فیزیک نیوتونی" رو به روست و از دیگر سو با فلسفه دکارت. فیزیک نیوتونی، دانشی تجربی بود که از وارسی ریاضی‌گون طبیعت خارجی به دست آمده بود، بنابراین پیش‌فرض بنیادین "فیزیک نیوتونی" همانا "بودن جهانی عینی و مستقل از اندیشنده" است. توگویی شکافی جدی بین نیوتون و دکارت درگرفته بود، یکی جهان خارجیِ بدون ذهن را اصل می‌گرفت و دیگری جهان ذهنی بریده از جهان خارجی. در این "جهان عینی" قوانین ثابتی فرمان‌فرماست که کار فیزیک‌دان دست‌یازی به آن قوانین است. افزون بر این، پیش‌فرض دیگری در این جهان عینی نهفته است و آن مقوله علیت است، چه آنکه اگر علیتی نباشد، هیچ قانونی به ضرورت برقرار نخواهدبود. هم‌چنین در این جهان عینی و نیوتونی می‌بایست زمان را داشته باشیم که در غیر از این صورت، قوانین نیوتون عقیم و غلط می‌شوند.
بنابراین تمام کار کانت این است که جهانی عینی و مستقل از ناظر را اثبات کند که در آن اصل علیت و همچنین عنصر زمان وجود دارد و صد البته در این راه می‌بایست تنها بر "کوگیتو" تکیه کند، یعنی بر همان ناظر اندیشنده. استدلالی که بخواهد چونین منظوری را اثبات کند، یا باید متکی بر داده‌های تجربی باشد یا آنکه پیش‌فرض‌های آن باید از هر تجربه‌ای فرا روند. در حالت نخست، کار دست‌خوش دوری منطقی خواهد شد، چه آنکه پیش‌فرض یک استدلال تجربی، وجود یک جهان عینی است که این خودِ حکم بوده و صدق آن را نمی‌توان فرض کرد. بنابراین استدلال ما باید از تجربه فرارود (و یا استعلا یابد)، بنابراین استدلال کانت در اینجا، می‌بایست استدلالی ترافرازنده (یا استعلایی) باشد. چونانکه در ادامه خواهد آمد، این استدلال هم در مقدمه و هم در نتیجه دارای گزاره‌های ترافرازنده‌ای خواهد بود.

مهم‌ترین پایه‌ی استدلال کانت چیزی است که آن را "یگانگی فرازنده‌ی ادراک" (transcendental   unity of apperception) نامیده. "دریافت" یا "ادراک نفسانی"(apperception) کلیدواژه‌ای است در متافیزیک لایب نیتسی که کانت از آن سود جسته، "ادراک" در اینجا به معنای "تجربه‌ای ست که سوژه(فاعل شناسا) بتواند بگوید «از آن من است»". به دیگر بیان، "ادراک" را باید همان " تجربه‌ی خودآگاهانه" دانست.
در این بین، "یگانگی ادراک" را این گزاره‌ی می‌دانند: "همه‌ی دریافت‌های تجربه‌ی خودآگاهانه متعلق به من است". اگر این گزاره را به گونه‌ای دکارتی بخوانیم چنین می‌شود: "«اندیشنده یا کوگیتو» دستِ کم می‌داند تمامی ادراک و دریافت‌های تجربه‌اش فقط از آنِ اوست و نه دیگری". چنان که می‌بینید ما هنوز به "کوگیتو" وفاداریم و گزاره "یگانگی ادراک تجربی فرد" خود را با تکیه بر کوگیتو ساختیم و نه جهان بیرونی. اگر فقط ما باشیم و کوگیتو و دریافت‌های تجربی‌اش، میتوان به گزاره‌ی "یگانگی دریافت" رسید.
نکته‌ی مهم در گزاره‌ی "یگانگی ادراک فرد" ترافرازنده بودن آن است. این گزاره از هیچ تجربه‌ی خاص به دست نیامده و این‌گونه نیست که چون فلان تجربه، فلان کیفیت را داشته، ما به این گزاره رسیده باشیم(مانند قوانین فیزیک). این گزاره از هر تجربه‌ای فراتر رفته و چیزی را در باره‌ی کلیت تجربه و ادراک فرد بیان می‌دارد. بنابراین می‌توان آن را "یگانگی فرازنده‌ی ادراک" نامید.
اما چیزی در این بین کم است، درست است که ما "تجربه" و "دریافت تجربی" و "کوگیتو" را به رسمیت شناختیم ولی این دریافت‌های تجربی هنوز برای دانش تجربی کافی نیست. دانش تجربی در پی آن دریافت تجربی‌ای است که پایه در جهانی عینی داشته باشد، پس باید نشان دهیم که چگونه با آگاهی از گزاره‌ی "یگانگی فرازنده‌ی ادراک" میتوان اعتباری عینی به دریافت‌های کوگیتو بخشید.
این کار را در سه گام به انجام می‌رسانیم:

گام اول، وجود جهان بیرونی: بدیهی است که کوگیتو، شناخت خود را از ادراک تجربی بدست می‌آورد که بنا بر "یگانگی فرازنده‌ی ادراک" متعلق به او هستند. از طرفِ دیگر می‌دانیم که تنها زمانی می‌توان از چیزی معرفت داشت که پیوستگی داشته باشد. همین که با تجربه‌ از چیزی به دریافت و ادراکی از آن می‌رسم، نمایانگر آن است که آن چیز پیوستگی دارد، یعنی پیوسته وجود دارد، حتی زمانی که آن را ادراک نمی‌کنیم. پس این موضوع که من دریافتی از چیزی دارم، مرا به این نتیجه می‌رساند که چیزی (جهانی) مستقل از من وجود دارد، در غیر این صورت "دریافت" شدنی نبود و "یگانگی فرازنده‌ی دریافت" نیز ناممکن می‌شد.

گام دوم، برقراری اصل علیت در جهان: از گزاره‌ی "یگانگی ترافرازنده‌ی ادراک" همچنین نتیجه می‌شود که اندیشه‌گری(سوژه، کوگیتو یا فاعل شناسا) وجود دارد که دارای "یگانگی ادراک" است. در گام پیشین، اثبات کردیم که جهانی مستقل از کوگیتو وجود دارد که ادراک‌های کوگیتو از آن بدست آمده، بدیهی است که کوگیتو باید در این جهان خارجی زیست کند. "کوگیتو" یا "من اندیشنده" یگانه است، به این معنا که هرچند ادراک‌ها و دریافت‌های گوناگونی از جهان خارجی دارد، اما با این حال همانی است که بوده. یگانگی "من اندیشنده" در جهان خارج به معنای پیوستگی‌ام در جهان خارج است و پیوستگی "من اندیشنده" در جهان خارج، نشان از جسمانی بودنم دارد. هیچ چیز نمی‌تواند جسمانی باشد مگر در روابط علّی وارد شود. چنانچه "من جسمانی" در روابط علی قرار نگیرم، آنگاه هیچ تضمینی وجود ندارد که در هر ادراک همان "من یگانه" باشم، از آن رو که می‌دانم یگانه‌ام پس در روابط علی قرار دارم.
بنابر این جهانی خارجی وجود دارد که بر اجزای آن از جمله "من" اصل علیت برقرار است.

گام سوم، عنصر زمان در جهان: من از دریافت کنونی‌ام شناخت ویژه دارم. بنابر این در ادراک من، باید میان "اکنون" و "بعد" تمایز گذارم. این به آن معناست که "ترتیب زمانی" ذاتی ادراک من است. از این رو تنها زمانی می‌توانم ادراک‌های خود را دریابم که این ترتیب را برقرار بدانم. این "ترتیب زمانی" اما وقتی معنادار است که به اشیای بیرونی و توالی‌شان اشاره کنم.(در جهان تهی از اجسام، زمان معنایی ندارد).  پس صرف اینکه من شناختی از تجربه خود داشته باشم، نتیجه می‌شود که زمان به عنوان عنصری در جهان خارج(و در توالی اجسام آن)موجود است. حال از " یگانگی ادراک"  می‌دانم که دارای شناختی از "ادراک خود" هستم، از این رو عنصر زمان را به عنوان یک ذاتی ادراک و در نتیجه حقیقتِ جهانِ خارجی خواهم یافت.

البته باید گفت که استدلال‌های پیچیده‌ی بالا، از یک ضعف فنی رنج می‌برند و آن یکی انگاشتن اصل "یگانگی ادراک" و "اندیشنده در زمان" است. چیزی که هیوم نیز پیشتر به آن اشاره کرده بود: همه استدلال‌ها مربوط به جهان عینی، نیازمند چنین این‌همانی می‌باشد که البته از نظر هیوم این موضوع نادرست است.
باری؛ اگر از این خطا چشم‌پوشی کنیم می‌توانیم گفت که کانت با قدرت تمام و با تکیه بر اصل "کوگیتو" و یک روش فرازنده‌ای توانست، شکاف شناختی فلسفه و دانش تجربی را به گونه‌ای پر کند که نتیجه‌ی آن بخشیدن جانی دوباره بود؛ هم به فلسفه و هم به علم.

کار کانت از این رو درخشان خوانده می‌شود که توانست بدون در نظر گرفتن وجود خداوند، شناخت‌شناسی علمی را بنا کند. اهمیت این نکته زمانی روشن خواهد شد که به دکارت و تاملات او بازگردیم، جایی که او در تامل سوم خود وجود پروردگار را به عنوان مهم‌ترین رکن شناخت‌شناسی در نظر گرفت. با این کار کانت، بشر یک گام دیگر به اومانیسم و استغنای شناختی از وجود خدا نزدیک شد.