یک روز فلسفیدن با ویتگنشتاین

«در باب یقین» آخرین اثر ویتگنشتاین، فیلسوف نامدار آلمانی‌ست که در واپسین ماه‌های زندگانی‌اش نگاشته شد و با مرگ او، نیمه تمام ماند. این کتاب، در واقع یادداشت‌هایی پراکنده پیرامون شناخت‌شناسی است که با بحث در باب استدلال مور در «برهان جهان خارج» آغاز می‌شود.
شناخت‌شناسی از شاخه‌های مهم فلسفه‌ی مدرن است که از دکارت آغاز شد و با کانت و هیوم و دیگر فیلسوفان پی گرفته شد. آنچه که امروزه با نام‌های رئالیسم و ایده‌آلیسم در فلسفه غرب شناخته می‌شود از شاخه‌های شناخت‌شناسی است. مور در «برهان جهان خارج» به استدلال در مقابل ایده‌آلیست‌ها می‌پردازد. ویتگنشتاین «در باب یقین» را در پاسخ به مور می‌نوشت و البته گفتنی است که پاسخ او به مور، نه در مقام دفاع از ایده‌آلیسم که با واژگون کردن مساله‌ی شناخت‌شناسی همراه بود. چیزی که فیلسوفان هرمنوتیک از راهی جداگانه به آن مشغول بودند.
باری؛ در ادامه قسمتی از «در باب یقین» را می‌آورم(پاره‌های 594 تا 600) که یادداشت‌های یک روز(1951/4/21) ویتگنشتاین را در می‌گیرد و ما را با تلاطم‌های ذهنی این فیلسوف ژرف همراه می‌سازد. چنان که گفتم این اثر نیمه‌تمام ماند و ویتگنشتاین هیچ‌گاه آن را ویرایش و بازبینی نکرد، از این رو می‌توان گفت که به لحاظ سبک نگارش، با اثری کوتاه و در عین حال ویرانگر رویارو خواهید بود که از این نظر، بی‌شباهت با «غروب بت‌ها»ی نیچه نیست. این شما و این دریای توفنده‌ی اندیشه‌ی ویتگنشتاین در واپسین سال‌های زندگی‌اش:

پ.ن: آنچه در ادامه می‌آید از ترجمه‌ی جناب مالک حسینی، نشر هرمس است.

594. «ل.و» نام من است. و اگر کسی بر سر این مشاجره کند، فورا با امور بی‌شماری ارتباط برقرار می‌کنم که آن را قطعی می‌کنند.

595. «ولی با این حال می‌توانم کسی را تصور کنم که همه‌ی این ارتباط‌ها را برقرار می‌کند، و هیچ یک از آنها با واقعیت تطبیق نمی‌کند. چرا من نباید در حالت مشابهی باشم؟»
اگر چنین کسی را تصور می‌کنم، پس واقعیتی را هم تصور می‌کنم، جهانی که او را احاطه می‌کند؛ و او را، در حالی که بر خلاف این جهان می‌اندیشد (و سخن می‌گوید).

596. اگر کسی به من اطلاع دهد که اسمش ن.ن است، برای من با معناست که از او بپرسم «ممکن است، در اشباه باشی؟» این پرسشی مطابق با قاعده در بازی زبانی است. و پاسخ بلی یا خیر آن معنا دارد.- حال البته این پاسخ هم خطاناپذیر نیست، یعنی ممکن است زمانی غلط بودن آن ثابت شود، ولی این امر پرسش «ممکن است در ...» و پاسخ «خیر» را از معنا تهی می‌کند.

597.پاسخی که به پرسش «ممکن است در اشتباه باشی؟» می‌دهیم به این گفته وزن معینی می‌بخشد. پاسخ می‌تواند این هم باشد: «گمان نمی‌کنم».

598.ولی آیا می‌شود به پرسش «ممکن است...» پاسخ داد: «من وضعیت را برایت شرح خواهم داد و آن وقت خودت می‌توانی قضاوت کنی آیا ممکن است در اشتباه باشم یا نه»؟
مثلا اگر موضوع نام خود شخص باشد، وضعیت ممکن است اینگونه باشد که شخص هیچ‌گاه این نام را به کار نبرده، ولی به یاد می‌آورد آن را در سندی خوانده است.- و از طرف دیگر می‌شود پاسخ این باشد:«من این نام را در تمام طول زندگی‌ام داشته‌ام، همه مردم مرا به این نام می‌خوانده‌اند.»اگر این معادل نیست با پاسخ «ممکن نیست در این باره اشتباه کنم»، پس پاسخ اخیر اصلا معنایی ندارد. و با این حال کاملا آشکار است که با آن به تفاوتی بسیار مهم اشاره می‌شود.

599.مثلا می‌توان قطعیت این گزاره را که آب در حدود 100 سانتی‌گراد به جوش می‌آید، وصف کرد. مثلا این گزاره‌ای نیست که زمانی شنیده باشم، مانند فلان گزاره که می‌توانم ذکر کنم. آزمایش را خودم در مدرسه انجام داده‌ام. این گزاره، یکی از گزاره‌های خیلی مقدماتی در کتاب درسی ماست، که در چنین اموری قابل اعتمادند، زیرا.....- حال می‌توان در رد کل این مطلب نمونه‌هایی آورد که نشان می‌دهند که انسان‌ها فلان چیز را یقینی تلقی می‌کرده‌اند که بعدا، مطابق نظر ما، غلط بودنش ثابت شده است. ولی این استدلال بی‌ارزش است(1). گفتن این که در نهایت فقط دلایلی می‌توانیم بیاوریم که ما آنها را دلیل تلقی می‌کنیم، هیچ نگفتن است. گمان می‌کنم که این نگرش بر فهم نادرستی از سرشت بازی‌های زبانی ما مبتنی است.

600.چه دلیلی دارم که به کتابه‌های درسی فیزیک تجربی اعتماد کنم؟
دلیلی ندارم که به آنها اعتماد نکنم، و به آنها اعتماد می‌کنم. می‌دانم که این کتاب‌ها چگونه تهیه می‌شوند- یا درست‌تر، باورم این است که می‌دانم. من شواهدی دارم، ولی برد زیادی ندارند و بسیار پراکنده‌اند، چیزهایی دیده، شنیده و خوانده‌ام.

(1) حاشیه: مگر ممکن نیست پیش هم بیاید که گمان کنیم خطایی از زمان‌های پیشین را تشخیص داده‌ایم و بعدا به این نتیجه برسیم که نظر اول درست بوده‌است؟ و به همین ترتیب.