نگاه دیگری به سکولاریسم، از رهیافت پدیدارشناختی

آنچه در ادامه می‌آید نوشتاری است در باب سکولاریسم و روشن‌سازی مفهومی آن. بدین منظور، نخست با سیری در تاریخ فلسفه به باز-تعریف مفهوم ذات از راه پدیدارشناسان پرداختم و سپس، به تعریف ذات "دین در جهان کنونی" و در نهایت، به تعریف سکولاریسم.

1)    برآمدگاه تاریخی-فلسفی پدیدارشناسی

از دیر-باز فلسفه را علم به ذات چیزها از نظرگاه کلی و علم به ذات هستی، از نظرگاه ویژه دانسته‌اند. اگر تبار چنین نگاهی را رد-زنی کنیم، چه بسا به یونان باستان و افلاطون و ارسطو برسیم. این افلاطون بود که ذات حقیقی را در جهان ایده می‌جست که جز از راه عقل بدان نمی‌توان رسید و از پسِ او، ارسطو آمد که با نگاهی میانه‌اندیش‌تر، راه رسیده به ذات را برآهنجیدن (Abstraction) دانست، راهی که در آن به برآهنجیدن (انتزاع‌کردن) مفاهیم از دل پدیدارها می‌پردازیم و چنانچه در این راه به درستی گام برداریم، به "ذات" برسیم.
آنچه در کار ارسطو نسبت به افلاطون دگرگونی چشم‌گیر داشت، التفات و توجه ویژه او به پدیدارها بود، چه آنکه در افلاطون، پدیدارهای حسی به سایه‌هایی فریبنده از جهان ایده فروکاسته می‌شد و هیچ شان ویژه‌ای از برای پدیدارها، تصور-پذیر نبود. ارسطو، این شاگرد تیز-بین و سنجش‌گر افلاطون، به نیکی از زیان نگاه افلاطونی آگاه بود و از همین رو، راه میانه‌تری پیش گرفت و برای پدیدارها، شانی اصلی و اصیل در نظر گرفت، چنان که هر پدیدار به عنوان ماده‌ی خامی از برای فرآیند برآهنجش فهمیده شد، به گونه‌ای که بدون آن راه دست‌یازی به ذات، بسته می‌ماند.
نگاه ارسطویی، با تمام اخگرهای روشنگرش، اما هنوز در خاکی سترون ریشه داشت. با آنکه او برای پدیدارها پرونده‌ای در فلسفه گشود که بستنی نبود، اما یک "گاف" را از سیستم افلاطونی به ارث برده بود، و آن مفهوم "ذات" بود. ذات، با تمام فریبایی که در نگاه نخست دارد، به عنصری فریبنده بیشتر شبیه است، به دلیلی بسیار ساده: ما آدمیان "چشمِ ذات‌نگر" نداریم و فرآیند برآهنجش نیز، حدی ندارد. تصور کنید من به این میز بنگرم و بر آن شوم تا ذات آن را بیابم، از همین‌جا برآهنجش ارسطویی را می‌آغازم و گام به گام از صفات انضمامی(Concrete) آن می‌کاهم به موجودی هرچه برآهنجیده(Abstract)تر می‌رسم. پرسش چالش‌ساز نخست این است که: من تا چه حد فرآیند برآهنجیدن را ادامه دهم به "ذات" می‌رسم؟
دیگر چالش فرا-روی این نگاه، چنانکه پیش‌تر گفتم، دور شدن هر چه بیشتر از پدیدار است. ذات در سیستم ارسطویی از رهیافت عقلی برآهنجیدن به دست می‌آید و نخستین معنای این گفته، آن است که ذات، ذاتی عقلانی دارد! و به دیگر بیان، ذات اصلی هستی، عقلی است. آشنایان با فلسفه اسلامی، می‌دانند که مکتب مشایی و ابن‌سینا، بر این مشخصه‌ی سیستم ارسطویی مانُور فراوان دادند و کار را بدانجا رسانیدند که گونه‌ای هم‌نهشتی (و بل این‌همانی) میان عقل و شرع و هستی برقرار ساختند.
قسم چالش‌زای این عقل‌انگاری، هنگامی نمایان می‌شود که به دو نکته توجه کنیم، نخست، ویژگی جدل‌برانگیزی عقل است و دوم، دور شدن از جهان انضمامی که فرد فیلسوف، جدا از فیلسوف‌بودنش، باید در آن بزیید و بدان بیندیشد.
ایراد نخست را با مرتبه-مرتبه ساختن عقل و فروکاستن عقل بشر به پایین‌ترین مرتبه عقل پاسخ گفتند و ایراد دوم را، با گونه‌ای جهان‌بینی مسیحی-گنوسی و با دور-باش‌گفتن و نفرین جهان انضمامی.
این دو پاسخ، اما هیچ‌گاه مخالفین را متقاعد نساخت و ایرادات فراوان دیگری بر این پاسخ‌ها طرح شد، که البته از موضوع این مقال بیرون است.
باری؛ آن "شکاف" سیستم افلاطونی-ارسطویی، هم‌چنان ترمیم‌نشده باقی‌ماند و در سیستم دکارت و لایب‌نیتس و اسپینوزا، به گونه‌های متفاوت رخ‌نمود. تا آنکه فلسفه به کانت و اندیشه‌ی سنجش‌گرش رسید و همو بود که با جداسازی "پدیدار"(Phenomenon) از "چیز به خودی خود" (Thing in itself) از سویی و با بسته خواندن راه دست‌یازی به دومی، از سوی دیگر، سیستم افلاطونی-ارسطویی را یک‌سره از صحنه به در کرد.
در اینجا، ما با فلسفه به مثابه راه دست‌یازی به ذات چیزها رویارو نیستیم، به ویژه اگر "ذات=چیز به خودی خود" باشد، باید گفت که ایده فلسفه به دست توان‌مند کانت، جان‌سپرد!
اما هنوز دو راه برای بقای فلسفه مانده، یکی نپذیرفتن سیستم ترافرازنده‌ی کانت است و دیگری، دادن تعریفی دیگرگون از برای ذات است، چنان که دیگر "ذات=چیز به خودی خود" نباشد.

با تقریبی پذیرفتنی (در حد این مقال) می‌توان گفت: تحلیلی‌ها و رئالیست‌های آنگلاساکسون به راه نخست رفتند و با حملاتی کوبنده به هر گونه ایده‌باوری، سیستم کانت را فلج ساختند.
کانتیننتال‌ها اما تعریف ذات را دست‌خوش دگردیسی کردند، فیخته و در ادامه هگل و شلینگ، با رهیافتی نهادگانی(Subjectivism) به جان سیستم کانت افتادند و فلسفه را هم‌چنان زنده نگاه داشتند. سپس‌تر، ادموند هوسرل، بنیان‌گذار پدیدارشناسی کار اینان را به اوج رساند.
پدیدارشناسی(Phenomenology) تکنیک و اندیشه‌ای بود که نخست، هگل در پروژه‌ی "پدیدارشناسی روح" آن را در راستای اندیشه‌ی نهادگانی‌اش به کار بست، اما این هوسرل بود که به تدوین منسجم این فن فلسفی کمر بست و در نهایت طرحی بس سترگ و فراموش‌نشدنی در انداخت.
در مقال کنونی، فرصت واکاوی جزء-جزء اندیشه‌ی پدیدارشناختی را نداریم، اما سویه‌ای از این فلسفه هست که بدان نیاز داریم و آن: تعریف ذات در اندیشه‌ی پدیدارشناختی است.
چنانکه پیشتر گفتم، فیلسوفان قاره‌ای ذات را با نگاهی دیگر-گونه تعریف کردند تا فلسفیدن، هم‌چنان وجهی داشته باشد. اندیشه‌ی پدیدارشناختی به عنوان شاخه‌ای از فلسفه‌ی قاره‌ای، تعریفی نو از برای ذات به دست داد: ذات، عبارت است از هر آن چیز که در ساحت آگاهی سوژه‌ی اندیشنده، هنگام رویارویی با پدیدار قوام می‌یابد.
به بیان دیگر، فیلسوف یا ذات‌شناس، برای یافتن ذات هر چیز، دیگر به پسِ پشت پدیدارها نمی‌نگرد. فیلسوف باید چشمی تیز و ذهنی پاک از هر پیش‌فرض، داشته باشد و به پدیدارها اجازه دهد تا خودشان، ذات خود را در پدیداری‌شان قوام دهند.
نخستین پیامد اصلی این روی‌کرد، طرد هر گونه ذات ارسطویی و تعریف پیشینی از برای پدیدارها می‌باشد.

حال اگر منِ فیلسوف بخواهم پدیداری تاریخی چون دین را از رهیافت پدیدارشناختی بررسم، نخستین کار آن است که اندیشه‌ی خویش را از هر باور و اعتقاد شخصی بپیرایم و باورهای شخصی خویش را، چه موافق و چه مخالف بین‌الهلالین (Bracket) کنم.
گام سپسین آن است که تمامی تعاریف بزرگان دینی و متون مرجع (اعم از مقدس و نامقدس) را تعلیق(Epoche) کنم و خود را با مشتی پدیدار تاریخی صرف، رویارو ببینم.
حال اگر بنا باشد تعریفی از برای دین و ذات آن به دست آرم، بسنده است تا به شیوه‌ی پدیدارشناسانه به این پدیدارها بنگرم تا "هستی تاریخی دین" خود، پرده از ذات خویش، بردارد.

2)    سکولاریسم و پدیداری دین در جهان نوین

آنچه در مقال کنونی، محل توجه است، گونه‌ای نگاه پدیدارشناختی به "دین در جهان کنونی" و در ادامه روشن‌سازی مفهوم سکولاریسم با نظر به ذاتی است که از "پدیدارشناسی دین" به دست آوردیم.
دین در جهان نوین، چه وجه پدیداری داشته؟ برای آنکه پدیدار دین را بیابیم باید به کجا مراجعه کنیم؟ پُر-روشن است که برای نگاهی پدیدارشناسانه، نخست باید به "پدیدار-گاه"(محل پدیداری) پدیده‌ی مورد نظر، نظر بیفکنیم. برای فهم پدیده‌های شیمیایی باید به آزمایشگاه رفت و برای فهم پدیده‌های تاریخی باید به بایگانی اسناد تاریخی مراجعه کرد.
"پدیدار-گاه" دین در جهان کنونی اما کجاست؟ در اینجاست که قید "جهان کنونی" به یاری ما خواهد آمد. جهان کنونی، جهان مدرن است و خاستگاه مدرنیت و پسامدرنیت. جهان کنونی، جهان انسان به مثابه فاعل خود-مختار و خود-بنیاد است، جهانی که کنش‌گر اصلی و پاسخ‌گویش، انسان مدرن است. در جهان مدرن و پسامدرن است که انسان از شانیت قدسی-الهی خویش به شان اجتماعی-زمینی می‌رسد. در این جهان، سویه‌ی اصلی انسانیت، در اجتماعیت او نمود می‌یابد.
تکنولوژی قدرت سیستمانه اجتماعی را اگر سیاست تعریف کنیم، آن‌گاه بی‌راه نخواهد بود اگر بگوییم انسان مدرن، در حیاط اجتماعی-سیاسی‌اش پدیداری دارد. (سیاست البته به معنایی که گفتم)

با این حساب، می‌توان گفت، اگر دین در جهان کنونی پدیداری داشته باشد، پدیدار-گاهی جز سیاست و جامعه ندارد.
جامعه‌ی کنونی ایران ما، از بهترین پدیدار-گاهی است که می‌توان پدیداری دین در جهان نوین را به تماشا نشست. چه آنکه رژیم قدرت سیاسی، ساز-و-برگی دینی داراست.
آنچه که در ساحت سیاسی جامعه‌ی ایران نمود دارد، وجود "دین به مثابه سرمایه" است. اگر سرمایه را به پی‌روی پیر بودریو در چهار بخش اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و نمادین فهم کنیم، جملگی وجوه پدیداری دین در جهان نوین را پوشش دادیم.
افزون بر رانت اقتصادی آشکاری که نهادهای دینی-فقهی در ایران به گونه‌های قانونی می‌ستانند، روابط اجتماعی-سیاسی رسمی دین‌داران و امیتازهای ویژه‌ی آنان(سرمایه اجتماعی)، بنگاه‌های تحقیقاتی-رسانه‌ای-آموزشی (سرمایه فرهنگی) و اعتبار سنتی نهادهای دینی و افراد دین‌دار در جامعه(سرمایه نمادین)، از جمله‌ی وجوه پدیداری اجتماعی-سیاسی دین در جامعه کنونی است.
به دیگر سخن، ذات دین‌داری در جامعه کنونی، جز گونه‌ای سرمایه‌داری نیست.

با چنین تعریفی از دین، می‌توان تعریف ساده و سر-راستی از سکولاریسم داد:
سکولاریسم عبارت است از کاستن اعتبار وجهه‌ی سرمایه‌ای پدیده‌ی دین.
چنین نیست که در جامعه سکولار، دین را "حذف کنند" و یا دین‌داران را طرد کنند. سکولاریسم و سکولاریزاسیون دیگر-ساختن چهره‌ی دین است در ساحت اجتماعی-سیاسی، چهره‌ای که در آن دین، نه به عنوان سرمایه(به معانی چهار-گانه‌ی پیش‌گفته) که با صورتی دیگر نمود دارد.

باری؛ در آخر باید نکته‌ای را به دوستانی که ذاتی چون عرفان و یا اخلاق و یا ایمان و .... برای دین در نظر می‌گیرند باز-گو کنم:
چنان که پیشتر هم آوردم، آنچه محل توجه نظر من بود، رهیافت پدیدارشناختی به دین بود. با نظر به بحث‌هایی که در بخش نخست این نوشتار آوردم، بحث از ذات ناپدیدارشناختی، مشکلات بسیاری دارد و روی‌کرد من به این تعاریف نیز، نه نفی بود و نه اثبات. من این تعاریف را در پرانتزی نهادم، جدا از پذریش یا نپذیرفتن آنان.
نکته بر سر آن است که، دین چه ذاتی ایمانی داشته باشد و چه ذاتی اخلاقی و جز-آن، در پدیداری خود در جهان کنونی، چنین بوده.