فوکو و عدالت کیفری در عصر جدید

آیا تا به حال به دگردیسی ساز-و-برگ مراقبت و تنبیه در تاریخ اندیشیده‌اید؟ به این که چگونه از دل اروپای قرون وسطی و نظام خلافتی جهان اسلام، جهان کنونی با تمام دگرگونگی‌هایش زاده شد؟ به این اندیشیده‌اید که چگونه دم-و-دستگاه تعذیب و شکنجه در غرب، جای خود را به زندان‌های نوین و بهداشتی داد؟ آیا چنین بوده که بشر سیر تاریخی ِ رو به جلویی را پیموده و در برخورد با مجرمان و خطاکاران مهربان‌تر شده؟ آیا در عصر کنونی، گسست و جدایی از شیوه‌ها و اندیشه‌های گذشته برای بشر بدست آمده؟
این پرسش‌ها و صدها پرسش دیگر نظیر اینان، کارمایه‌ی ذهنِ میشل فوکو، در نگاشتن «مراقبت و تنبیه» بود. شاید در نخستین نگاه، این پرسش‌ها را پرسش‌هایی دمِ دستی بدانیم که پاسخ‌شان از پیش روشن است، و شاید با نگاهی بدبینانه آنان را مایه‌ی نفی و نقد جهان مدرن بدانیم.
جدا از آنکه بخواهیم پاسخی ایدئولوژیک و از پیش، به این پرسش‌ها بگوییم، اما می‌توان در آن‌ها اندیشید. مقصودم از موضع ایدئولوژیک، رویکردی است که در آن، ایدئولوژی ابژه‌ی نقد را برمی‌گزیند و مجوز نقد و یا عدم نقد چیزی را صادر می‌کند. حال چه این ایدئولوژی اصالت جهان مدرن باشد، چه اصالت جهان سنتی. اندیشیدن ناب، به معنای نقد و سنجش آزادانه و برگزیدن آزادانه‌ی ابژه‌ی نقد، چه بخشی از جهان مدرن باشد و چه نباشد، اقتضای فلسفیدن است و از این روست که فیلسوف، ایدئولوگ نمی‌تواند بود.
فوکو در «مراقبت و تنبه» موضعی فیلسوفانه دارد و عزم بر سنجش و تحلیل پروبلماتیک مساله‌ی «نظام پاداش و تنبیه در جهان مدرن». رهیافت فوکو در این اثر، گونه‌ای «تبارشناسی» است که از پروژه‌ی «تبارشناسی اخلاق» نیچه، وام گرفته. در تبارشناسی نیچه‌ای-فوکویی، بر خلاف شیوه‌های سوژه‌محور مرسوم (نظیر پدیدارشناسی و روش تحصلی و هگلی و...) سوژه از حاکمیت مطلق خویش در آمده و همچنین بحث‌هایی نظیر هرمنوتیک و ساختارگرایی(برآمده از کار دوسوسور) که کار تحلیل را گسسته از نظام قدرت پی می‌گرفتند، به کناری نهاده می‌شوند. تبارشناس، با نگاهی تاریخی به مناسبات قدرت و انسان‌ها، پدیده‌ها را بررسی می‌کند و به جای ارائه‌ی تحلیل‌های ذهنی و دور-از-واقع، سعی در فهم اتفاقاتی دارد که تا پیش از آن، بدیهی و نتیجه‌ی فراشد رشد بشر، در نظر گرفته می‌شد.
خواندن این اثر خواندنی را به کسانی که پروای اندیشیدن در باب جهان مدرن را دارند، پیشنهاد می‌کنم و پیشاپیش به آن‌ها وعده می‌دهم با کتابی نو و روان رویارو خواهند بود که از سویی تصویر جهان مدرن را برایشان دگرگون خواهد ساخت و از دیگر سو، تردیدی عمیق در باب ریشه‌های جهان مدرن به آنان خواهد بخشید.
در ادامه، بخشی از این کتاب را، از ترجمه‌ی نیکوسرخوش-افشین جهاندیده (نشر نی)، می‌آورم که خود گواهی بر سخنان پیش‌گفته‌ام خواهد بود:

....آنچه از این پس به منزله‌ی نقطه‌ی کاربرد و ابژه‌ی «مفید» عدالت کیفری بر این عدالت تحمیل شده است، دیگر بدن مجرم که علیه بدن شاه علم شده باشد، نیست؛ شخص [سوژه] حقوقیِ یک قرارداد آرمانی نیز نیست؛ بلکه فرد انظباطی است. نهایت عدالت کیفری در دوران رژیم قدیم [پیش از انقلاب 1789 فرانسه] تکه تکه کردن بی نهایت بدن شاه‌کُش بود: نمایش قوی‌ترین قدرت بر بدن بزرگترین مجرم که نابودی کامل‌اش حقیقت جرم را آشکار می‌کرد. اما نقطه‌ی پایانی عدالت امروز گویی انظباط بی‌پایان است: بازجویی که پایانی ندارد، تحقیقی که به طور نامحدود در مشاهده‌ای باریک‌بینانه و همواره تحلیلی‌تر و جداگانه‌تر تداوم می‌یابد، قضاوتی که گشودن پرونده‌ای است که هرگز بسته نمی‌شود و در عین حال، ملایمت حساب‌شده‌ی کیفری است که به کنجکاوی مصرانه‌ی امتحان [آزمون، معاینه] پیوند خورده است، روشی که هم سنجش دائمی یک فاصله نسبت به هنجاری دست‌نیافتنی است و هم یک حرکت مماس ازلی [asymptotique] که ملزم به پیوستن به آن هنجار در بی‌نهایت می‌کند. تعذیب، پایان منطقی روشی بود که انکیزیسیون آن را ایجاب می‌کرد. تحتِ «مشاهده» قرار دادن [فردها] تداوم طبیعی عدالتی است که روش‌های انظباطی و روش‌های امتحان آن را تسخیر کرده‌اند. چه جای تعجب اگر زندان سلولی با زمان‌های تقطیع شده‌اش، کار اجباری‌اش، مراجعِ مراقبت و ثبت‌اش، و با استادان بهنجار سازی‌اش که کارکردهای قاضی را بر عهده می‌گیرند و افزایش می‌دهند، به ابزار مدرن کیفرمندی بدل شده‌اند؟ چه جای تعجب اگر زندان به کارخانه‌ها، مدرسه‌ها، سربازخانه‌ها و بیمارستان‌ها که همگی به زندان شبیه‌اند، شبیه است؟

{فوکو، میشل؛ مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمه افشین جهاندیده-نیکو سرخوش، نشر نی- ص281}