نیچه، هایدگر، دریدا: دعوای معنای حقیقت

نیچه در کتاب «غروبِ بت‌ها» به بررسی اندیشه‌های فلسفی و به ویژه تاریخ مفهوم حقیقت پرداخته؛ البته با زبانی کوتاه و گزین‌گویانه. همین هم مایه‌ی آن شد تا این کتاب را آن‌چنان جدی نگیرند و ایده‌های سترگ او را بیشتر «جملات قصار مطایبه‌آمیز» یک شبه فیلسوف شاعر بدانند.
شاید باید زمان زیادی می‌گذشت تا نیچه، مفسری هم‌قد-و-قامت خویش بیابد و اندیشه‌هایش را چنان که باید بفهمد.
هایدگر، همان اندیشمندی بود که یارای چنین تفسیری را داشت. همو بود که با فن هرمنوتیک و اندیشه‌ی اونتولوژی بنیادین؛ به جان گزین‌گویه‌های نیچه افتاد و معنای نهفته در گزاره‌های کوتاه و تند-و-تیز نیچه را پروراند و به زبان فیلسوف‌پسندانه‌تری طرح کرد. هایدگر ِ اونتولوژیست، که بن و شالوده‌ی فلسفه را در وجود و پرسش از آن می‌دانست؛ با خواندن نیچه، او را بیش از هر کس هم‌رای خود یافت.
چه آنکه نزد هایدگر، حقیقت آلثیا(alethia) یا «آشکارگی وجود» بوده و تاریخ فلسفه‌ی غرب، تاریخ فراموشی حقیقت به این معنای ویژه بود. پس بی‌راه نیست اگر ادعا کنیم در تاریخ فلسفه‌ی غرب؛ حقیقت هر چه بیشتر از ذات خود به دور افتاد و به افسانه‌ای دست‌نایافتنی بدل شد.
از آن سو، نیچه را داریم که ادعایی کاملا مشابه را داشت: او نیز در «غروبِ بت‌ها» در مناسبت‌های گوناگون به بحث حقیقت و مرگ آن، اشاره می‌کند. مرگی که در تاریخ فلسفه‌ی غرب رد-زنی کرده: از یونان باستان تا فلسفه‌های پوزیتیویستی.
تا اینجای کار، زمینه برای یک همکاری سترگ فلسفی میان دو فیلسوف فرآهم آمده، به ویژه آنکه پروژه‌ای به بزرگی «بن‌فکنی تاریخ فلسفه‌ی غرب» اگر شدنی می‌بود، می‌بایست توسط دیگرانی طرح شده باشد و کشف نیچه برای هایدگر، حکم چنین نشانه و حقانیتی داشت.

اما این شراکت دو نفره، همچون تمام شراکت‌های انسانی دیگر نمی‌توانست به تمامی دوسویه باشد، به ویژه آنکه یکی از شرکای این پروژه در «غیاب» بود و دیگری «حاضر»؛ پس شریک حاضر دوست غایبش را «دور زد» تا خود، یگانه پیروزمند این پروژه باشد:

هایدگر تمام تحلیل نیچه را یکسره نپذیرفت و قسمت پایانی آن تحلیل، که تحلیل آینده‌ی تاریخ فلسفه و گسترش ایده‌ی نیچه (خواستن برخاسته از توانستن-will zur macht-) بود را برنتابید. هایدگر، حتا پیشتر رفت و نیچه را بنا به همین ایده، آخرین متافیزیسین فلسفه‌ی غرب خواند که فلسفه‌اش در نهایت یک اندیشه‌ی متافیزیکی است. اندیشه‌ای که تحلیل موجود(در اینجا: خواست برخاسته از توانستن) را به جای تحلیل وجود نشانده و هم‌چنان از ایده‌ی آلثیا، بی‌بهره است.

پس از انقلاب هایدگری در جهان فلسفه، اندیشه‌های فراوانی از ایده‌های هایدگر زاده شدند و فلسفه و اندیشه‌ی فلسفی جانی دوباره یافت. پس‌لرزه‌های زلزله‌ی هایدگر به فرانسه هم رسید تا در دیار دکارت و روسو، که حالا جولانگاه سوسور و ساختار‌اندیشی(Structuralism) شده بود، تغییراتی به بار آورد.
دریدا که همچون دیگر فیلسوفان هم‌عصرش زیر تاثیر ساختار‌اندیشی و دلالت‌شناسی سوسوری بود؛ پایان‌نامه‌اش را در باب هوسرل نگاشت تا به کانون زلزله(=هایدگر)، نزدیک‌تر شود. چه آنکه این هوسرل بود که پدیدارشناسی را به هایدگر آموخت و فکر او را برای اندیشه‌ی اونتولوژی بنیادی پروراند.
دریدا ایده‌ی ساخت‌گشایی هایدگر را می‌پسندد و آن را راهی مطمئن برای عبور از گره‌های ناگشودنی ساختار‌اندیشی زبان‌شناسانه یافت. اگرچه هایدگر ایده‌ی ساخت‌گشایی یا بن‌فکنی را برای نخستین بار طرح کرد و آن را در هرمنوتیک خود به کار بست تا فلسفه‌های غرب را ریشه‌یابی و متافیزیک‌زدایی کند، اما باید توجه داشت که در زمینه و زمانه‌ای او هنوز ساختار‌اندیشی زبان‌شناسانه(Structuralism) پا به عرصه نگذاشته بود و بنابراین ساخت در ساخت‌گشایی او، ناظر به ساخت در ساختاراندیشی نبود.
پس دریدا برآن شد تا این «ساخت» را به آن «ساخت» مرتبط سازد و ساخت‌گشایی یا بن‌فکنی ویژه‌ی خود را برسازد. با این کار، اندیشه‌ی فلسفی نوینی زاده شد که از ساختاراندیشی عبور کرد و در عین حال ویژگی‌های مهم آن را نیز به ارث برد.
این راه جدید، بن هر اندیشه‌ی متافیزیکی را در ایده‌ی حضور و تقدم گفتار بر نوشتار دانست و مفهوم معنا و مدلول را در گونه‌ای دیگربودگی دال‌ها و تعلیق مدلول، تحلیل می‌کرد.
تعلیق معنا و تحلیل آن به عنوان دیگربودگی دال‌ها؛ همان کاری است که در ادبیات و شعر به کررات انجام می‌دهیم و آرایه‌های ادبی چون استعاره و مجاز و کنایه که در هر زبانی وجود دارد، نشان از این فرآیند تحلیلی است. کار دریدا به زبان ساده، اصالت استعاره بر کلام صریح بود.
در اندیشه‌ی او ماهیت جدی زبان، در همین بازی استعاری و کنایی واژگان است و این چیزی است که در متن به اوج خود می‌رسد؛ چه آنکه در متن، نیت نویسنده غایب است و ما فقط با واژگان و دال‌های نوشتاری رویاروییم. حال آنکه در گفت و گو، گوینده حاضر است و برای آنکه گفت و گو شکل بگیرد؛ لاجرم باید به دور از کنایه و استعاره سخن گفت.
باری؛ دریدا ایده‌ی ساخت‌گشایی هایدگر را گسترش داد و حتا از پروژه‌ی هایدگر هم جلوتر برد. حالا دریدا با سلاح کارآمد تری به تاریخ فلسفه ی غرب، از یونان تا خود هایدگر پرداخت و این بار، حتا خود هایدگر هم از دست‌ساخته‌ی خودش، جان سالم به-در نبرد!
دریدا چندجا به ظرافت نشان می‌دهد که چگونه فلسفه‌ی خود هایدگر، اسیر ایده‌ی متافیزیک حضور می‌شود و با در نظر گرفتن «معنا برای وجود» به بیراهه‌ی تاریخ متافیزیک غرب کشیده می‌شود و ناکام می‌ماند. ناکامی‌ای که خود هایدگر در پایان راهش بدان اعتراف داشت و البته آن را ناشی از حوالتی تاریخی می‌دانست که خود وجود، معنایش را از ما پس می‌کشد و ما را در راه بی‌پایان می‌اندازد.
اما نکته‌ی جالب دیگر در این بین، نسبت اندیشه‌های نیچه و دریدا با هم است. دریدا و آموزه‌ی ساخت‌گشایی اش و به ویژه تعلیق معنا و اصالت استعاره؛ هم‌خوانی عجیبی با نیچه داشت. تا حدی که می‌توان دریدا را امتداد نیچه در فلسفه‌ی زبان و معنا دانست. به یاد آورید سخنان نیچه را در باب بی‌معنا بودن حقیقت در آغاز این نوشتار و همچنین رای دریدا در باب تعلیق معنا، تا این همگرایی ژرف را دریابید.
در این بین، دریدا گویا با تناقضی رو به روست، چه آنکه از سویی هم‌رای نیچه می‌شود و از دیگر سو، منتقد پروژه‌ی هایدگر-نیچه شده که توسط هایدگر گسترش یافت. برای همین دست به تحقیقی دقیق می‌زند تا نسبت درست نیچه و هایدگر را بیابد و موضع خود را روشن کند. در این تحقیق که در کتاب اسب‌انگیزها، به چاپ رسیده، به یک واژه اشاره می‌شود که در کل تحقیقات هایدگر بر نیچه، نادیده گرفته شده: زن!
نیچه در چند جا و از جمله در همان کتاب غروب بت‌ها به این نکته اشاره می‌کند که حقیقت زن است و یا حقیقت به زن بدل شد. کلید حل این پارادکس در همین واژه است. همین واژه است که «ندیدن» آن، به هایدگر این فرصت را داده تا نیچه را به نفع خود مصادره کند و البته همین واژه هم واگرایی نتیجه‌ی کار این دو را رقم زد؛ چیزی که موجب شد هایدگر نیچه را متافیزیسین بخواند و فلسفه‌ی او را نپسندد.
بنا به تحلیل دریدا، نیچه زن را در سه نسبت متفاوت با حقیقت در تاریخ فلسفه غرب دانسته:
1-در ابتدا موجودی دون‌پایه و جنسی فرعی بر مرد که اصالت و حقیقت نداشته
2-سپس در دوران افلاطونی-مسیحی، زن عین حقیقت و اصالت شده و به یک معنا رفتار مفهوم حقیقت، مانند رفتار زن می‌شود. موجودی مرموز و سخت دست‌نایافتنی که می‌گریزد...
3- سپس زن به عنوان موجودی زیبا و فریبنده که مایه‌ی اراده و خواستن می‌شود و رازمندی او به نازمندی دگردیسیده می‌شود. چیزی که مایه‌ی حیات و نیروست. از اینجاست که حقیقت به معنای پسامسیحی و پسا افلاطونی و نیچه‌ای مطرح می‌شود و نظریه‌ی خواست برخاسته از توانستن نیچه، قوام می‌یابد.

در همین‌جاست که تاریخ مفهوم حقیقت با ایده‌ی محوری زن تحلیل می‌شود و همین استعاره و چندمعنا بودن واژه‌ی زن است که مایه‌ی هم‌گرایی دریدا و نیچه از سویی و از دیگر سو واگرایی هایدگر از نیچه(و دریدا) می‌شود، به یاد آورید بحث معنای وجود و آلثیا در هایدگر را و نسبتش را با چند معنایی زن و حقیقت نزد نیچه بسنجید تا فاصله‌ی این دو فیلسوف را بهتر بیابید.
این چنین بود که دریدای طرف‌دار متن و اصالت غیابی، داد شریک غایب را از شریک حاضر ستاند و سترونی خاک اندیشه‌ی هایدگر را برنمود.