تاملات هستی‌شناسیک (1)

به "هستن" بیندیشید. می‌گویم: من هستم، تو هستی، آن میز هست، خدا هست، هوا گرم است... تمامی این هست‌ها، یعنی چه؟ آیا جدا از من، هستن یا بودنم معنایی دارد؟
نام من ابراهیم است، من می‌توانم نام ابراهیم را جدا از خود تصور کنم. اما آیا می‌شود هستن خود را تصور کنم، جدا از این که باشم یا نباشم؟ هستن این میز چه طور؟ من می‌توانم رنگ مشکی آن را تصور کنم، جدا از این که خود میز را بفهمم؛ اما آیا می‌توان بودن میز را، هستی میز را، تصور کنم بی آنکه میز را بفهمم؟
پاسخ، آشکارا منفی است. تا میزی "نباشد"؛ هستی میز هم معنا ندارد. بی راه نیست اگر بگوییم: هستی میز، خود میز است. به نظر می‌رسد که بتوان از این سخن چنین نتیجه گرفت:
شناختن هستی این میز (هستی‌شناسی این میز)، شناختن خود میز است. بسنده است به رنگ و شکل و حجم و خواص فیزیکی و غیر فیزیکی چون تاریخ میز(=اتفاقاتی که بر میز رفته)، صاحب میز، طول عمرش و ... علم یابم تا به هستی میز، شناخت پیدا کنم.
پنداری؛ یک گذار خاص صورت گرفته که در آن، شناخت هستی(=وجود) به شناخت هستنده(=موجود) فروکاسته شده. اما مشکلی در این بین "هست"؛ اگر هستی و هستنده این همان‌اند و گفتن این که میز هست؛ اطلاعی در باب میز به ما نمی‌دهد، پس دلالت واژه‌ی" هست" در "میز هست" چیست؟ چرا طیف گسترده‌ای از چیز ها را، هر چیزی را، با یک فعل و مفهوم، با هستی(=وجود داشتن) تعریف می‌کنیم؟
اگر مفهوم یگانه و ثابتی برای هستی و هستن نداریم؛ چرا این واژگان "هستند" و به کار می‌روند؟ به ویژه اینکه هر زبانی را اگر سراغ گیریم، تهی از این مفهوم نیست. "هستی و هستن" را هر زبانی دارد، یکی می‌گوید هستی، آن دیگری وجود، آن یک Being و دیگری Sein و ...
از آن عجیب تر اینکه، در تمامی این زبان‌ها، این واژه، رفتاری همسان دارد. اگر این واژه‌ی گنگ-معنا، تنها افسون زبان بود(به معنای ویتگنشتاینی) و اختراع شاعران و فیلسوفان؛ این کاربرد مکرر و مسلم‌اش در زبان روزمره از چه روست؟ آن چیزی افسون زبان است، که در زبان طبیعی به کار نرود و به ویژه در زبان همه‌ی اقوام نباشد. مفهومی مانند ذات؛ اختراع فیلسوفان است و به قول ویتگنشتاین جادوی زبانی. اما هستن، بودن و ... چه طور؟

کدامین قوم و زبان است که فعل هستن را به کار نبرد؟ گذشته از این، اگر به تاریخ فلسفه و فیلسوفان و منطق‌دانان شرق و غرب بنگریم نیز، این واژه را پر بسامدتر از هر واژه ی دیگر می‌یابیم. گزاره‌ای در فلسفه ی فیلسوفان نبوده که هستی و هستن را به عنوان مفهومی جدی به حساب نیاورده باشد... حتا فلسفه ی کانت هم از ابژکتیوته ی ابژه به مثابه هستی هستنده(=وجود موجود) می‌گوید...
موضوع از واژه‌ای پر بسامد هم فراتر می‌رود، همه ی علوم و فلسفه ها، اگر در باب یک هستنده، چیزی که "هستی" داشته باشد، نباشند؛ بدل به خرافه می‌شوند و سخن بی‌معنا و مدلول.
اگر ژرف‌تر بنگریم هم، کل زبان، چه زبان شاعرانه و چه زبان منطق؛ راوی روایت "بودن" چیز هاست؛ این که "هستی" چیزها چگونه است.... پنداری هستی در زبان سکنی دارد...
به ساخت های زبانی بنگرید، به فعل، به صفت به موصوف به مضاف، مضاف الیه و ... همگی را چنین معنا می‌کنیم: کاری که انجام می‌شود(=هست می‌شود)، چگونگی هستی یک هستنده، هستنده‌ای که بر هستنده‌ای دیگر افزوده می‌شود و ....
اگر تمامی این دلالت‌های چندگانه و پیچیده را برای هستی به کار می‌بریم، یعنی درکی از این مفهوم داریم؛ درکی به بداهت بالا، چنان که برای روشن کردن معنای هر چیز، از این واژه سود می‌بریم. هستی چون "نوری" بر تاریکی معنا و زبان می‌شود...
اما برای راه یافتن به معنا و رفتار این مفهوم گسترده چه باید کرد؟ آیا به شیوه‌ی منطق سنتی و فلسفه ی فیلسوفانی چون افلاطون و ارسطو و... می‌توان ایده ی مثالی هستی یا صورت معقول آن را بیرون کشید؟
چنان که در آغاز این نبشتار آمد، این کار نشدنی است؛ هرگونه تلاش برای برآهنجیدن و انتزاع کردن مفهوم هستی از خود هستنده محکوم به شکست می‌شود و حتا ما را به پوچی و بی‌معنا بودن آن می‌رساند!
اما چنان که دیدیم، هستی خود در زبان و فلسفه و علم و هستن ما، وارد می‌شود، چنانکه این مفهوم از بیخ-و-بن کنار گذاشتنی نیست. پس اگر روش منطق و انتزاع ارسطو و افلاطون ره به هستی نبرد، این ایراد هستی نیست؛ ایراد فلسفه ی اینان است که هستی‌شناسی را به هستنده‌شناسی فرو می‌کاهند...

راه کدام است؟ چاره چیست؟ بگذارید به حرف‌هایی که پیشتر گفتیم بازگردیم؛ در بالا گفتم که کنش زبانی ما، عین روایت از هستی است. زبان حتا در سطح گرامر و اپوفانتیک خود هم پابسته‌ی هستی می‌شود.. هر فکر و علم و سخن ما، هم از آن رو که فرآورده‌ای معنادار و زبانی است؛ با هستی نسبتی ژرف دارد. پنداری راه گریزی از هستی نیست:
 اوست نشسته در نظر، من به کجا نظر کنم؟
 و مگر این "او"، جز هستی است؟ آیا هستی گریزناپذیر ترین نیست؟
اگر چنین باشد (که نمی‌تواند نباشد)؛ پس گام نخست از برای فهم هستی، همین مفاهیم نزدیک و روزمره و حتا علمی و فلسفی ست. اما به این معناست که مثلا فلسفه ی افلاطون، تقریر معنای هستی است؟ پاسخ بی شک منفی است...
که اگر این بود، فلسفه از پس او، در دام هستنده‌شناسی(=موجودشناسی) نمی‌افتاد و واژه‌ی هستی پس از او، این چنین تهی معنا نمی‌گشت. مگر نه این است که فلسفه ی غرب و شرق، خود بسط و نمو فلسفه ی افلاطون است(به اعتراف خود فیلسوفان)... اگر هر فلسفه ای لاجرم ریشه در خاک افلاطونیسم دارد، پس این سترونی که در باب هستی در فلسفه است، در افلاطون هم بوده.
اما افلاطون هم با افلاطون‌گری خود(!) به فهم و تبیینی از هستی و هستنده می‌پردازد، چه آنکه هر فیلسوف و حتا هر موجود زبان‌مند دیگر، با هر کنش خود، هستی را باز می‌نماید...
ما در هر کنش زبان خود (زبان به معنای گستره ی معنامند بشر که محدود به شکل آوایی نیست، گفتار، نوشتار و حتا رفتار از آنجایی که واجد معناست، کنشی زبانی است)؛ معنایی از هستی را
«پیش فرض» دارد که حدی از معنای هستی را روشن می‌کند.
بحث جهان ایده در افلاطون یا منطق ارسطو، جملگی یک بینش هستی‌شناختی با خود دارد که سعی دارند معنایی از برای هستی هستنده وضع کنند. از فیلسوفان بیاییم بیرون. در زبان علمی که آشناتر است بنگریم. می‌گوییم آب در 100 درجه در فشار یک اتمسفر به جوش می‌آید. این گفته هم، در خود معنایی از هستی را دارد:
هستی به مثابه واقعیتی در جهان خارج که با نظمی عِلی و کمیت‌بردار، هستنده را هست می‌کند...
و یا درک هستی‌شناختی در شعر:
انسان زاده شدن، تجسد وظیفه بود...

انسان بودن و هستی  انسان، در این شعر شاملو، آشکارا تعریف می شود...

اما آیا مفاهیمی چون صورت عقلی، واقعیت تجربی و خارجی، تجسد وظیفه و .... یک چیزند؟ آشکار است که چنین نیست... هنوز هم هستی‌شناسی ما، تکلیف هستی را روشن نمی‌کند. اما طیف گسترده ی مصادیق و مفاهیم را کمی کوتاه‌تر و کران‌مندتر می‌کند.
ما به حدی از کران‌مندی نیاز داریم که جز به یک معنا نرسیم، باید عینک هستی‌شناسیک خود را چنان دقیق کنیم که نخ تسبیح این همه مصداق را در یک معنا هماهنگ کند. اما در کدام هستنده باید دقیق شد؟ با ژرف‌کاوی در کدامین هستنده و با کدامین روش، می‌توان به معنای هستی رسید یا دست‌کم نزدیک شد؟
اندیشه در پرسش‌های بالا، نخستین گام یک حرکت جدی هستی‌شناسیک است...
پیش از آنکه بحث را ادامه دهم، مایلم پاسخ ها و پرسش های شما بشنوم؛ بی‌شک جدی تر از برخوانی تاریخ فلسفه غرب یا شرق؛ اندیشه کردن در این مسایل است که فلسفه نام دارد...