فلسفه‌ی پارسی – بخش نخست

این روزها سخن از «جهانی شدن» است. تکنولوژی و رسانه مرزها را از میان برداشتند و گسست جغرافیایی دیگر با گسست آگاهی این‌همان نیست. چندی است مردم جهان از رفتار دیگرگونه‌ی هم متعجب نمی‌شوند و «تفاوت»ها را خطر نمی‌پندارند. عناوین کلان و گاه مبهمی چون «فرهنگ» و «آداب و رسوم» و «شیوه‌ی زیست»؛ نخست چیزی است که برای توجیه انسانی به تمامی متفاوت از خود، به کار می‌بریم.
اما برای پیوستن به این دهکده ی جهانی، چه باید کرد؟ جهانی‌شدن به چه معناست و لوازمش چیست؟
در سلسله نوشتارهای «فلسفه ی پارسی» برآنم تا از دریچه‌ای ویژه به این پرسش‌ها بپردازم و پرتوی نوری بر این کلان-مقوله‌ی نظری بیفکنم. البته رویکرد این جستارها، گرته‌برداری از تعاریف دانش‌نامه‌ای و باز-تولید مفاهیم کلیشه‌ای نیست و نگارنده بنای آن دارد تا این کلان‌مساله را به شیوه‌ای بررسد که مماس با درگیری های روز اندیشگی این دیار باشد. در اینجا پیش از آنکه بخواهم شما را با دادن اطلاعات از مفاهیمی آگاه کنم، می‌خواهم تا باب پرسش‌هایی را بگشایم که اندیشیدن در آن؛ به مثابه نظریه پردازی و مفهوم‌سازی، فضای گرفتگی فکری ما را بگشاید.

نسبت بومی‌بودن و جهانی‌شدن
پیش از هر نظریه‌پردازی برای پرسش «چگونه جهانی شویم؟»؛ لازم است کمی این عنوان کلان و گنگ را روشن کنیم. پنداری ناموجه و عوامانه از جهانی شدن چنین است: برداشتن تمایزها و همسان‌سازی مردم، از هر نظر.
این پندار، به ویژه در کشوری چون کشور ما، نه تنها میان عوام که حتا در رسانه‌های جمعی باز-تولید و باز-آموزی می‌شود. مهم‌ترین نکته در این تعریف از جهانی شدن به مثابه تمایز-زدایی، بیان گونه‌ای هشدار است. این که ای مردم! هشیار باشید که می‌خواهند با جهانی شدن، هر آنچه دارید از شما بستانند و شما را مانند خودشان کنند!
چند نکته اما در این بین، گفتنی است: نخست اینکه، فاعل این جمله کیست؟ چه کسی بنای آن دارد تا ما را از خود بی‌گانه سازد؟
دوم آنکه، در اصل چه کسی توان این همسان‌سازی را دارد و می‌تواند چنان در ما نفوذ کند که ما را از ما بودن خود، دور کند؟
دیگر آنکه، کجای این گیتی گسترده، با جهانی شدن، جملگی داشته‌های خود را از کف دادند که ما جهانی‌شدن را چنین تعریف می‌کنیم؟
می‌بینید که با این تعریف از جهانی‌شدن، فقط بر ابهامات ما افزوده می‌شود و مفاهیم ذهن‌ساخته، جای حقایق بیرونی را می‌گیرد.
این درست است که در فرآیند جهانی شدن و پیوستن به کل؛ هماره تغییراتی خواه-ناخواه پدید می‌آید، اما نه این تغییرات بر مبنای الگویی از-پیش-برنامه‌ریزی شده‌اند و نه حتا پیش‌بینی پذیرند. همچنین، هیچ‌گاه دیده نشده که این تغییرات به همسان‌سازی محض بیانجامد و حتا برساخته شدن گسست‌های عمیق و مفهوم «تمایز»، خود از ملزومات جدی جهان امروز شده؛ جهانی که در حال جهانی شدن است.
بگذارید جهانی‌شدن را از جایی تحلیل کنیم که در آغاز این نوشتار به آن اشاره کردیم: از رسانه و تکنولوژی و آگاهیآکببیبربیبطیل. رسانه‌ها و تکنولوژی‌های ارتباطی؛ محدودیت مکانی-جغرافیایی را از ساحت آگاهی ما زدودند. نه به آن معنا که آگاهی ما بر کل جهان سایه‌گسترده؛ بل به این دلالت که دیگر مکان، همچون قیدی نیست که آگاهی را محدود سازد.
با این رویکرد می‌توان جهانی شدن را همچون گونه‌ای گسترش آگاهی دانست. در این گسترش آگاهی و داده‌هاست که ما خود را با پرسش‌های نو رویارو می‌بینیم و سنت پیشین خود را به پویایی و تغییر وا می‌داریم. چه بسا که در این روند، از-خود-بی‌گانگی و بدل شدن به فردِ منتشر(Das man) روی دهد و چه بسا چنین نشود. پس ذات این پدیده را نمی‌توان تهاجم و از-خود-بی‌گانگی خواند. اینها پدیده‌هایی جدایند که کار بر آنها، مجالی جدا می‌خواهد.
پس با تقریبی مناسب، جهانی شدن را همچون بسط ساحت آگاهی و زدودن قید مکان از محدودیت های آگاهی می‌توان تعریف کرد. جهانی شدن، همچون پیوستن آگاهی جزیی به کل آگاهی ها و نسبت برقرار کردن میان اینها.
هماره رابطه‌ای دوری میان، جزء و کل برقرار است. جزء به این دلیل جزء است که قسمتی از یک کل است و کل به این دلالت کل می‌شود که جمعی از تمامی اجزا ست. بنابراین همیشه نسبتی پویا میان جزء و کل برقرار است و بدون داشتن تصوری از هر کدام؛ دیگری برای ما مفهوم نخواهد بود.
جهان به مثابه یک کل از جمع خرده‌فرهنگ‌هایش؛ جهان می‌شود و چنانچه فزهنگی را به تمامی از آن حذف کنیم، از جهانیتش کاسته می‌شود.
جهانی شدن، برقرار ساختن نسبت میان تمام فرهنگ‌های جهان است وآگاه شدن مردمان این فرهنگ‌ها از فرهنگ دیگری. جهانی شدن، تعریف یک قالب یک شکل و یگانه، برای همگان نیست، فراموشی سنت و خویشتن خویش نیست؛ بلکه روشن کردن تکلیف و فهم جایگاه یک فرهنگ، برای دیگر فرهنگ هاست، باز شدن یک افق آگاهی فراروی دیگر آفاق است و شناختن دیگری.

اگر جهانی شدن من، برقراری نسبت من با دیگری و دیگران است و فهمیدن آنان؛ پس بومی‌بودن و شناختن خود، فرآیندی است این‌همان با جهانی شدن. چه آنکه بومی‌بودن و شناختن من، یعنی دانستن نسبت و تکلیف من با هر چیزی جز-من. همانطور که در نسبت جزء و کل دیدیم، شناختن هر چه بیشتر یک جزء در گروِ شناختن بیشتر از کل است.

پس هر چه بیشتر جهانی شویم، تکلیف خویش را بهتر شناختیم و عناصر بومی‌مان را در بومی بودن و خود-بودنشان، درست‌تر به جا می‌آوریم.
آن کس که بدون دانستن نسبت‌ها و تمایزات خود با دیگری؛ آن را یکسر منکر شود یا یکسر بپذیرد، کفر و ایمانش فقط دو نام متفاوت بر یک چیز است. داشتن و دانستن دیگری، عین داشتن و دانستن خویش خواهد بود و به بیان هایدگری، فراموشیدن خود، عین فراموشیدن جهان است.

فلسفه‌ی پارسی؛ همچون فلسفیدن ما
با نظر به نگرگاهی که در بالا در باب جهانی‌شدن و بومی‌بودن ارائه شد، اما در می‌یابیم که این دو مساله به شکلی ناکران‌مند و پایان‌نیافتنی هماره مساله‌ی بوده و هستند و خواهند بود. چه آنکه نه فرهنگ ما تک‌ساحتی و ایستاست و نه فرهنگ دیگران.
پس به گستردگی تمام ساحات فرهنگی از سویی و دگرگونگی‌های فرهنگ‌ها از سوی دیگر؛ نیاز به باز اندیشی در باب نسبت خود و دیگری داریم. با این وصف؛ نه نسخه‌ای نهایی و فرا-تاریخی برای این مساله می‌توان یافت و نه می‌توان به آن نپرداخت، که در هر دو صورت، ما و سنت ما همچون سنگواره‌ای از یادها خواهیم رفت و چیزی از ما باقی نخواهد ماند.
در اینجا گستره‌ی نامتناهی فرا-روی خود را تناهی می‌بخشم و از میان بی‌نهایت مقوله‌ی فرهنگ؛ فلسفه را برمی‌گزینم و در باب بومی/جهانی بودن آن کمی تامل می‌کنم.

فلسفه را نمی‌توان تعریف کرد و اگر می‌شد چنین کرد، به هیچ رو مطلوب نبود. نمی‌دانیم و هیچ‌گاه نمی‌دانستند که فلسفه باید چه باشد و چه نباشد؛ تنها می‌شد گفت: فلسفه هماره افقی نو فرا-روی ما می‌گشاید.
توجه کنید، این نه تعریف است و نه روشن. تعریف نیست چون هیچ‌گاه مفهوم افق نو، روشن نیست. اگر پیشاپیش بدانیم یک چیز نو چیست، دیگر نو نیست. تنها به وجهی سلبی می‌توان گفت به دست آوردن اندیشه‌ای که تا به حال نداشتیم. و البته این که آن اندیشه چیست، هماره مبهم است و باید مبهم بماند؛ پس فلسفه که خودِ اندیشه ی نوست هم گنگ و ناروشن می‌ماند.
با این وجود، این گنگی ما در یک تاریکی مطلق نیز رها نمی‌سازد. ما همیشه تاریخی از فلسفه و متون فلسفی و اندیشه‌های فلسفی داریم که در جایگاه و زمین و زمان خود؛ عین گشودن افقی نو به بشر بودند. نتیجه آنکه، نخستین دلالت روشن واژه ی فلسفه برای ما، همیشه تاریخ فلسفه خواهد بود.
این به معنای یکی انگاشتن فلسفه با تاریخ فلسفه نیست، همچنین به این معنا هم نیست که برای فلسفیدن بسنده است تا تاریخ فلسفه بخوانیم.
بحث بر سر این است که برای فلسفیدن همچون گشودن افقی نو، سنت فلسفی پیشین هماره ما را یاری می‌دهد و مایه‌ی کار به ما می‌دهد. چه آنکه یافتن دلالت واژه ی نو در «افق نو»؛ تخته بند داشتن و دانستن «افق‌های پیشین» است.

فلسفه اما قیدی دیگر نیز دارد. این درست است که گشودن یک افق نو ذاتی فلسفیدن است، اما فیلسوف ابزاری ویژه نیز داراست. شاید یک نقاش یا موزیسین یا سیاست‌مدار یا هر کس دیگر نیز، افق نو بگشاید؛ اما فیلسوف در "زبان" است که چنین می‌کند. واژگان و مفاهیم، جدی‌ترین ابزار کار فیلسوفند و به بیانی دیگر: فیلسوف در زبان است که می‌فلسفد.

حال اگر بازگردیم به صورت مساله جهانی/بومی بودن، باید پرسید: چگونه فلسفه را باید بومی/جهانی خود کنیم؟
پاسخ هر چه باشد، ایستا و برایِ همیشه نخواهد بود. حتا باید گفت پاسخ در اینجا بی‌اهمیت است. مهم رویکرد پرسمانیک(پروبلماتیک) به این پرسش است و درگیری همیشگی با آن. در اینجا، هنوز باید مساله را روشن و "مساله"تر کرد.
همچنان که پیشتر گفتم، فلسفه در زبان می‌فلسفد. پس بی‌وجه نیست اگر، فلسفه ی خود را پیش از هر چیز «فلسفه ی پارسی» بنامیم. برگزیدن این نام، دلالتی گمراه‌کننده دارد، دال بر این که برای فلسفیدن باید تنها به منابع پارسی بسنده کرد و هر چیز خارج از این، فلسفیدن ما نیست.
اما باید توجه داشت که پارسی در اینجا، اشاره به زبانی روزمره است که در آن می‌اندیشیم و فکر فلسفی خود را لاجرم در آن ارائه می‌دهیم.
هر فلسفه‌ای اگر بخواهد نزد ما فلسفه شود و فلسفیده شود، ناگزیر است به پارسی در آید. گذشته از آن، اگر فلسفه بخواهد گشودن افق نو باشد، نمی‌تواند که در بند منابع محدود بماند و فراتر از آن نرود. پس هرچند وصف پارسی، در فلسفه‌ی پارسی رهزنی می‌کند؛ اما موصوف فلسفه، اجازه چنین برداشت نادرستی را نمی‌دهد.

پرسمانیک(پروبلماتیک) فلسفه ی پارسی، با نظر به تحلیلات بالا، چنین تعریف می‌شود:
نسبت برقرار کردن با اندیشه ی فلسفی در تاریخ فلسفه، با زبان و مفاهیم و واژگانی پارسی.

در این پرسمان، برخلاف آن پندار نخستین و گمراه‌کننده، بر آنیم که تمامی آنچه در فلسفه و تاریخ فلسفه ی خود داریم، را با فلسفه(ها)ی غربی رویارو سازیم و در زبان خود، اندیشه‌ی فلسفی را توانا سازیم و خود را به جهان فلسفه پیوند دهیم. ما با آوردن فکر فلسفی غرب به زبان پارسی؛ خود را هم به غرب خواهیم برد و در مفاهمه‌ای دو-سویه جهانی/بومی خواهیم شد.

شاید این تعریف، بسیار بدیهی به نظر آید و چه بسا همسان با ترجمه‌ی آثار فلسفی غرب پنداشته شود. اما باید توجه کرد که فکر فلسفی، متن فلسفی نیست. بل دیسکورس و افق است. شاید بتوان با «برگرداندن» متنی چون هستی و زمان، زبان پارسی را با واژه ی هرمنوتیک آشنا ساخت، اما تا زمانی که فارسی زبانان، هرمنوتیک را همچون تفسیر به رای بخوانند یا سوبژکتیویته را نفس اماره، تنها جهل مرکب را به فکر فارسی دادیم نه آگاهی. تجربه‌ی اندیشیدن هرمنوتیکی به زبان پارسی است که دلالت «فلسفه ی پارسی هرمنوتیک» است، نه ترجمه ی هایدگر و گادامر.

مهم‌ترین نکته در باب فلسفه ی پارسی، مفهوم دیسکورس است که در جستار بعدی، به آن خواهم پرداخت.
در پایان از شما دوستان اندیشه‌ور دعوت می‌کنم تا با پرسش‌ها و نقدهای خود، مرا در راه روشن‌سازی این پرسمان یاری کنید.