در آمدی بر زندگی غیر فاشیستی

این روزها سخت در کار اندیشه‌ی اندیشمندانی چون نیچه و فوکو و هایدگرم. فیلسوفانی ژرف و پیچیده و جالب. فیلسوفانی که در کشور ما بد خوانده شده و می‌شوند و گاه به فاشیسم و مارکسیسم منحط جهان سومی؛ فروکاسته می‌شوند. در کشوری که هماره یکی از پایه‌های دموکراسی لنگ است و سخن حاکم و حکیمش ذم غرب و تمدنش است؛ شاید دور نباشد که چنین تفسیر های باژگونی از این فیلسوفان بازتولید شود و حتا جامعه‌ی روشنفکر نیز آن را بپذیرد.

اما آیا این تفسیر، وفادار به متن و فیلسوف خواهد بود؟ کسانی که برای دفاع از آزادی یکسره اینان را رد می‌کنند یا کسانی که برای دوام قدرت خود، یکسره تبلیغ می‌کنند؛ می‌دانند کفر و ایمانشان به چیست؟

در ادامه، نوشتاری کوتاه از «میشل فوکو» می‌آورم که به عنوان پیشگفتاری بر چاپ انگلیسی «ضد ادیپ:کاپیتالیسم و شیزوفرنی» اثر «ژیل دلوز و فلیکس گتاری» نگاشته شده. این نوشتار، خود بیانگر باژگونگی تصویر این فیلسوفان در این دیار است؛ چه روشنفکر اوپوزیسیون، چه ایدئولوگ پوزیسیون.

(متن برگرفته از ترجمه ی نیکو سرخوش و افشین جهاندیده است که در مجموعه «تئاتر فلسفه»؛ نشر نی، چاپ شده):

طی سال‌های 1945-1965 (از اروپا صحبت می‌کنم)، نوعی شیوه ی درستْْ اندیشیدن، سبکی از سخن سیاسی و نوعی اخلاق روشنفکری وجود داشت. باید با مارکس صمیمی می‌بودی، نمی‌گذاشتی رویاهایت خیلی از فروید دور افتد، و با بیشترین احترام با نظام‌های نشانه-دال- رفتار می‌کردی. این‌ها سه شرطی بود که مشغله‌ی تکین نگارش و بیان بخشی از حقیقت درباره ی خود و دوران خود را قابل پذیرش می‌کرد.

سپس آن پنج سال کوتاه، پرشور، سرمستانه و معماگونه فرارسید. بر دروازه های جهان‌مان بی‌شک ویتنام قرار داشت و این نخستین ضربه‌ی عظیم بر قدرت‌های مستقر قانونی بود. اما این‌جا، در درون چهار دیواری‌مان چه می‌گذشت؟ آمیره‌ای از سیاست انقلابی و ضدسرکوب؟ جنگی در دو جبهه - علیه استثمار اجتماعی و سرکوب روانی؟ فوران لیبیدویی تنظیم شده با مبارزه‌ی طبقاتی؟ شاید. در هر حال، با همین تاویل متداول و دوگانه‌انگارانه بود که ادعای توضیح رویدادهای آن سال ها را داشتند. رویایی که بین نخستین جنگ جهانی و ظهور فاشیسم، آرمان‌شهر گراترین بخش‌های اروپا- آلمانِ ویلهام رایش و فرانسه ی سوررئالیست ها- را محسور کرده بود، برای آن باز آمده بود که خود واقعیت را به آتش و شور کشد: مارکس و فروید با همین افروختگی روشن شده بودند.

اما آیا آنچه گذشت به واقع همین بود؟ آیا به راستی نوعی از سرگیری پروژه ی آرمان‌شهرگرایانه ی سال های سی البته این بار در مقیاس عمل تاریخی در میان بود؟ یا برعکس، جنبشی به سمت مبارزه های سیاسی وجود داشت که دیگر با الگوی تجویزی سنت مارکسیستی هم خوانی نداشتند؟ جنبشی به سمت تجربه و تکنولوژیِ میل که دیگر فرویدی نبودند؟ قطعا بیرق‌های قدیمی برافراشته می‌شد، اما مبارزه جا به جا شده بود و به نواحی جدیدی رسیده بود.

ضد-ادیپ پیش از هر چیز نشان می‌دهد که زمینه چه قدر پوشیده شده است. اما بسی بیش از این را نشان می‌دهد. ضد-ادیپ وقت خود را برای بی‌اعتبار سازیِ بت های قدیمی تلف نمی‌کند، حتا اگر خیلی سرگرم فروید باشد. مهم تر از همه این که ضد-ادیپ ما را به فراتر رفتن برمی‌انگیزد.

اشتباه خواهد بود اگر ضد-ادیپ را به مثابه مرجعی نظری بخوانیم. (شما آشنایید با این نظریه ی مشهور که اغلب به ما بشارت داده شده است: نظریه ای که نهایتا همه چیز را در بر می گیرد، نظریه ای که کاملا تمامیت بخش و اطمینان بخش است، نظریه ای که به ما اطمینان می دهند در این دوران تفرقه و تخصصی شدگی که «امید» از دست رفته است، «بسیار به آن نیازمندیم»). نباید در این فراوانی خارق العاده ی انگاره های نو و مفاهیم شگفت انگیز، به دنبال یک «فلسفه» باشیم؛ ضد-ادیپ یک هگل پر زرق-و-برق نیست. فکر می‌کنم بهترین شیوه ی خواندن ضد-ادیپ  خواندن آن به منزله ی یک «هنر» است، در معنایی که برای مثال از «هنر اروتیک» صحبت می شود. با تکیه بر انگاره های ظاهرا انتزاعیِ بس‌گانگی ها، جریان ها، آرایش ها و سامانه ها و پیوندها، تحلیل نسبت میل با واقعیت و با «ماشین» کاپیتالیستی پاسخ‌هایی را به پرسش های انضمامی فراهم می‌آورد. پرسش هایی که کمتر به چرایی چیزها و بیشتر به چگونگی شان می پردازند. میل چگونه در اندیشه، سخن و در کنش وارد می شود؟ میل چگونه می تواند و باید در فرآیند واژگونیِ نظمِ مستقر تشدید شود؟ هنر اروتیک، هنر نظری، هنر سیاسی.

از همین جاست آن سه همارودی که نیروی یکسانی ندارند، درجات گوناگونی از تهدید را نشان می دهند، و کتاب با روش های متفاوتی با آنها پیکار می‌کند.

1. زاهدان سیاسی، مبارزان محزون، تروریست های نظریه، کسانی که می‌خواهند نظم ناب سیاست و گفتمان سیاسی را حفظ کنند. دیوان سالاران انقلاب . کارگزارانِ حقیقت.

2.تکنسین های رقت انگیز میل-روان‌کاوان و نشانه شناسانی که نشانه و هر سمپوتی را ثبت می کنند، و میخواهند اندام‌وارگی بس‌گانه ی میل را به قانون دوتایی ساختار و فقدان فروبکاهند.

3. و سرانجام دشمن اصلی و همارو استراتژیک (در حالی که تقابل ضد-ادیپ با دشمنان دیگرش بیشتر یک درگیری تاکتیکی است): فاشیسم. و نه تنها فاشیسم تاریخی هیتلر و موسولینی - که قادر بود توده را به گونه ای موثر بسیج کند و از آن بهره گیرد-، بلکه همچنین فاشیسمی که در همه ی ماست، که در ذهن و در رفتارهای روزمره مان ساکن است، فاشیسمی که ما را وامی دارد قدرت را دوست بداریم و همان چیزی را که بر ما استیلا دارد و ما را استثمار می کند، بخواهیم.

می‌خواهم بگویم که ضد-ادیپ یک کتاب اخلاق است (امیدوارم مولفان کتاب مرا ببخشند)، نخستین کتاب اخلاقی که از دیرباز بدین سو در فرانسه نوشته شده است (شاید به همین دلیل است که موفقیت آن محدود به «خواننده»ای خاص نیست: ضد-ادیپ بودن به یک سبک زندگی و شیوه ای از اندیشیدن و زندگی بدل شده است). چگونه باید عمل کرد تا فاشیست نشد، حتا هنگامی که (و به ویژه هنگامی که) فکر می کنیم مبارزی انقلابی هستیم؟ چگونه سخن و اعمال مان، قلب و لذت مان را از فاشیسم رهایی بخشیم؟ چگونه می توانیم فاشیسمی را که در رفتارمان ریشه دوانده بیرون کنیم؟ اخلاق گرایان مسیحی در جست و جوی رد و اثرهای جسم که در اعماق نفس منزل داشت، بودند. دلوز و گتاری نیز در تعقیب جزیی ترین رد و اثرهای فاشیسم در بدن اند.

با ادای احترامی متواضعانه به فرنسوا دوسل قدیس، می‌توان گفت که ضد-ادیپ درآمدی بر زندگی غیر فاشیستی است.

این هنر زیستن بر ضد تمام شکل های فاشیسم، چه شکل های پیشاپیش مستقر و چه شکل های در حال استقرار، شماری از اصول اساسی را همراه دارد که اگر قرار باشد از این کتاب بزرگ، جزوه یا راهنمای زندگی روزمره تهیه کنم، آن اصول را چنین خلاصه خواهم کرد:

-کنش سیاسی را از هر سکلی از پارانویای وحدت‌طلب و تمامیت‌بخش ازاد کنید؛

-کنش، اندیشه و امیال را از طریق تکثیر، کنار هم گذاشتن و انفصال گسترش دهید و نه از طریق زیر بخش‌بندی و پایگان‌بندی هرمی:

-رهایی یابید از مقوله های قدیمی امر سلبی (قانون، محدودیت، اختگی، فقدان، خلا) که اندیشه ی غرب آنها را تا مدت‌های مدید به منزله‌ی شکلی از قدرت و شیوه‌ی دست‌یابی به واقعیت تقدیس کرده است. ترجیح دهید آنچه را ایجابی و بس‌گانه است، ترجیح دهید تفاوت را بر یک شکلی، جریان ها را بر یگانگی‌ها، و آرایش های متغیر را بر نظام‌های ثابت. در نظر بگیرید که آنچه مولد است خانه نشین نیست، بلکه ایلیاتی و خانه به دوش است؛

-تصور نکنید برای مبارز بودن باید محزون بود، حتا اگر چیزی که با آن مبارزه می‌کنید، نفرت انگیز باشد. رابطه ی میل با واقعیت (و نه فرار آن در شکل هایی از بازنمایی) است که دارای نیروی انقلابب است؛

-از اندیشه برای دادن ارزش حقیقت به یک عمل سیاسی استفاده نکنید؛ از کنش سیاسی نیز برای بی‌اعتباری یک اندیشه استفاده نکنید، گویی این اندیشه چیزی جز نظر ورزی ناب نیست. از عمل سیاسی به منزله ی تشدید کننده ی اندیشه و از تحلیل به منزله ی بس‌گانه کننده ی شکل ها و قلمروهای دخالت کنش سیاسی استفاده کنید؛

-از سیاست نخواهید که «حقوق» فرد را آن‌گونه که فلسفه این حقوق را تعریف کرده است، احیا کند. فرد محصول قدرت است. آنچه ضروری است «فردزایی» کردن از آرایش های گوناگون از طریق بس‌گانه کردن و جا به جایی است. گروه نباید چارچوبی اندام‌وار باشد که افراد پایگاه‌بندی شده را متحد می‌کند، بلکه باید مولد همیشگی «فردزایی» باشد؛

-عاشق قدرت نشوید.

حتا می‌توان گفت که دلوز و گتاری قدرت را چنان کم دوست دارند که تلاش می‌کنند اثرهای قدرت مرتبط با سخن‌شان را خنثا کنند. از همین روست بازی‌ها و دام‌هایی که در سرتاسر کتاب یافت می‌شوند و ترجمه‌ی کتاب را به یک شاهکار مهارتِ واقعی بدل می‌کنند. اما این حلقه‌های آشنای بلاغت نیستند که بدون آن‌که خواننده از دست‌کاری‌ها آگاه باشد، در پی تحت تاثیر قرار دادن خواننده‌اند و در نهایت خواننده را بر خلاف میل‌اش مغلوب مولفان کتاب می‌کنند. دام‌های ضد-ادیپ دام‌های طنزند؛ فراخوان‌های بسیار برای آن‌که خواننده خود را تخلیه کند، متن را کنار بگذارد و کتاب را محکم ببندد. کتاب اغلب خواننده را به این باور می‌رساند که جز طنز و بازی نیست، آن هنگام که چیزی اساسی در میان است، چیزی بی‌نهایت جدی: ردیابی همه‌ی شکل‌های فاشیسم، از عظیم‌ترین شکل‌های آن که ما را محاصره و لگدمال می‌کنند تا شکل‌های جزئی آن که زندگی روزمره‌مان را به ستمی تلخ بدل می‌کنند.