اندر معنای عقلانیت بس‌گانه

ذیل نوشتار پیشین، بحثی درگرفت که جذابیت و اهمیتی کمتر از خود بحث اصلی نداشت. با وجود این، اما بحث کمابیش از موضوع اصلی خود جستار دور بود. بحث ما بیشتر کنکاش در ریشه‌های پنهان جستار بود تا مدعای اصلی آن.

با توجه به سبک روایی و طولانی بودن آن مباحث، برآن شدم تا آخرین کامنت و پاسخی که به آن دادم را در نوشتاری جدید، مطرح کنم تا هم دعوتی کرده باشم برای حضور دیگران در این بحث و هم آن را از حالت فرعی خارج کرده باشم. این شما و این هم واپسین کامنت مشتی اسمال به همراه پاسخ من:

مشتی اسمال:
پیرن ...تنها بر روی تکه ای بریده از زمین ،در هیچ ،با سرعتی باورنکردی پرتاب شده بود.تلاش مذبوحانه اخرین بازماندگان برای گردااوری انچه که روزی زمین نام داشت با شکست مواجه شده و نتیجه بیش از حد فاجعه امیز بود.بازمانده ی دانشمندان در کوئل داناس جمع شده و اخرین تلاششان را برای بازسازی شرایط روزهای نخستین زمین به کار بستند اما باز هم یک اشتباه ساده فاجعه ای بزرگ به بار اورد.پاره های زمین در اثر زیاد شدن سرعت چرخش در فضای بی انتها پرتاب شدند و اکنون سرنوشتی نا معلوم منتظر اخرین بازماندگان بود.در این میان پیرن که در گنگی زمان و مکان گرفتار شده بود سر رشته ی امور از دستش  خارج گشته و تنهاییی او را به عصر طلایی بازگردانده بود.عصر طلایی.....بشر در حال تکامل در پی کشف قله های علم و دانش در هر زمینه ای پیشرفت میکرد.دانشمندان در پی خلق رویای اندیشمندان جهانی ارام و بی دغدغه میساختند.جهانی فارق از تعصب های مذهبی جهانی که همه در ان خوش و خرم بدون انکه برتریتی داشته باشند در کنار هم زندگی میکردند بی جنگ و خون ریزی بی قتل و غارت فقط عده ای اندک از نژاد پست پسین در گوشه ای از زمین زندگی بی لذت خود را با زنده زایی و افکار سرخ پوستی چون"ایثار و فداکاری" از سر میگذراندند.دانشمندان تصمیم داشتند تا انها را به اردوگا های مجهز ماه بفرستند تا در انجا زندگی کنند و پردیس بی عیب زمین را الوده نکنند.
ایثار و فداکاری!مفاهیم غریبی است پیرن سالها در پی کشف مفهوم این دو کلمه در میان اثار پیشنیان رد پایی از انها پیدا کرده بود.حدود 7000 سال پیش در دوران مدرنیته ردپایی از این مفاهیم و خیلی از مفاهیم عجیب و نا اشنای دیگر میشد یافت.گویا بر سر این مفاهیم جنگ و دعوایی بوده است.انگار زمانی عده ای دیوانه بر ان بوده اند تا اثبات کنند بشر دارای ذات ثابت و قابل دست یافتن است و چیزی به نام فطرت دارد و پدران اندیشه مدرن یکسر با ان به تنازع برخاستند.گویا ایثار چیزی بوده است مثل نجات دادن دیگری.قربانی کردن خود برای نجات دادن دیگری!چه مفهوم غریبی.
پیرن در میان اثار پیشنیان به مکتوبی از خاطرات یک دیوانه دست پیدا کرده بود.کسی که خودش را مشتی اسمال مینامد!خاطرات او مربوط به جایی به نام دادگاه است.گویا در ان زمان عده ای از وضعیتشان ناراضی بوده اند و این نارضایتی را به دیگری مربوط میدانسته اند برای همین پیش کسی میرفتند از جنس خودشان تا حقشان را از او بگیرند.پیرن به سختی درک میکرد که مگر میشود کسی از شرایطش ناراضی باشد.در حالی که همه از جایگاهشان راضی هستند و اگر به ندرت کسی پیدا شود که بر اثر خستگی جسمی بپرسد چرا ....فورا با یک حب "قند شادی" احساس رضایت میکند.در میان اثار دعوایی میان ابراهیم ِ مشتی اسمال و مشتی اسمال وجود داشته است.پیرن متن را با سیرن(انسان-ماهی) در میان میگذاشت.نمیدانست سیرن از چه وقت پیدایش شده است فقط در عالم پدیدار هایش با او هم رو به رو بود.اینکه سیرن چیست ایا یک موجود واقعی است یا یک موجود غیر واقعی پیرن این را نمیدانست اصلا پیرن نمیدانست واقعی و غیر واقعی یعنی چه.پیرن با سیرن حرف میزد و نظر او را میخواست.گویا ابراهیم از مردی شکایت داشته است به اسم سقراط که فکر میکرده حقیقتی فرا زمینی وجود دارد و میشود به ان رسید.البته او یک ابله بوده است.
-پیرن:مگر میشود حقیقتی فرای زمین باشد و بالاتر از ان به ان رسید؟؟؟
-سیرن: چرا نمیشود؟
-پیرن:اه سیرن چرا چرند میگویی یعنی چه؟
-سیرن:ببین مگر همین حرفی که تو میزنی خودش یک حرف حقیقی نیست و مگر تو به ان نرسیده ای؟
-پیرن:اما من این را .....بگذار کمی فکر کنم.
...
-پیرن:ما این را میدانیم اما به دست نیاورده ایم و راستش فقط این را میدانیم.اصلا بگذار.....اهان در همین متن ابراهیم گفته است
"این که عقل را چنین ارج می‌نهی چنان که هر فعل و ترک فعل را برخاسته از آن می‌بینی و هر حکم را لاجرم حکم عقل، خود بیان‌گر خطای بزرگ توست! انسان همه سر تن است و عقلش، تردستی این تن! فروید، لکان، هایدگر، دوسوسور، مارکس، فوکو و .... را بخوان. می‌دانم که خواندن اینان برای تویی که خدا را همچون عقل فعال می‌پنداری، گران خواهد بود، اما بخوان و بنگر که چگونه می‌توان حکم بر خطای عقل داد، بی آنکه خود عقل را درگیر بازی کرد."
ما این را از عقل نگرفته ایم ما این را میدانیم از یک جایی از یک شهود محض و ناب و یک خوانش.از فهم غیر عقلی...از.....!
-سیرن:صبر کن پیرن گمان میکنم اشتباه میکنی پیشتر هم به تو گفتم خیلی از سخنان دوران پسا مدرن در حد همان پدیدار هایش وهم و خیالی بیش نیست.و همین وهم خالها عاقبت کار را به اینجا کشاند.بگذار تو را با جادویی ناب اشنا کنم.
انگشتان ظریف سیرن با حرکاتی موج گونه طرحی باستانی را بر روی صفحه ای از هیچ ترسیم مینمود به ناگاه چشمه ی مقابل پیرن جوشیدن گرفت تصویری که در ابتدا تار و گنگ بود اشکار گشت.تصویری یک سر اثیری و ناب.لحظاتی بعد تصویر وضوحی کامل یافت.مردی شکل گرفته بود از جنس اب اما مصور بگونه ای که هم اب بود و هم نبود تصویری از یک انسان اما از جنس اب.
-مشتی اسمال:سلام پیرن.بگذار برایت بگویم.شهود و تجربه هر کدام میتواند نوعی ورودی باشد  اما پردازش....پردازش و تحلیل و حکم چطور؟ایا اینها نیز ورود است؟ایا هایدگر ، دوسوسور و مارکس برای حکم به خطاکاری عقل از چه راهی رفتند؟برای حکم پیرن دقت کن.مگر نه انکه حکم نیاز به تصوری دارد و تصدیقی.اگر ابراهیم زمینی نو در وجود ما کشف کرده است که برای تحلیل و ادراک در ان نه تصوری است و نه تصدیقی کاش سیرن او را نیز به اکنون اورد و من را از این پریشان حالی نجات دهد.جای من کنار نیچه و هیتلر و هایدگر نبود!!!!اما اگر زمین همان زمین است و تصور و تصدیق در ان جاری است من میپرسم تصور را شهود و حس میتواند به ما بدهد اما تصدیق را چه؟برای انکه من این تصور را به تصدیق برسانم باید راهی را طی کنم اما ان راه چیست؟شهود شخصی یا جمعی؟اگر شهودی شخصی است که انرا کنار همین داستان خیالی باید گذاشت و اگر شهود جمعی است انگاه از منطقی پیروی میکند و من انرا عقل مینامم و تو هر اسمی که میخواهی بر ان بگذار.
-پیرن:فکر میکنم ابراهیم جوابی برای این سوال داشته باشد دوست دارم او به ما نشان دهد که چگونه بی عقل میشود حکمی را اثبات کرد.چیزهایی دیگری هم هست که میخواهم بپرسم ....
- سیرن:صبر کن نوبت ابراهیم است باید او را بیاورم بگذار تا تکلیفمان روشن شود سپس سراغ بقیه خواهیم رفت.
مشتی اسمال با همان حرکتی که ظاهر شده بود از میان رفت و اکنون چمهای فریبای سیران بر جایی دیگر دوخته شد صدایی دلنواز به گوش رسید و ناگاه از هیچ تصویری دیگر امد از جنس هوا ابراهیم انجا ایستاده بود برای پاسخ گویی.

پاسخ من:
بسیار خب مشتی! مرا از پیشا تاریخ و دادگاه گذشته، به آینده ای نامعلوم بردی و پرسش‌های پیشینم را بی‌پاسخ گذاردی. اما حتا به مکر ماشین زمان هم نمی‌توان آن نکات را دور زد. مشکل من با مصداق خاص و فیلسوفان خاص نبود که با بی‌زمانی و بی‌مکانی یکسره منحل شود! مساله ی فلسفی من، وجود است و هر جا که وجود موجودی وجود-اندیش (خواه انسان-ماهی، خواه انسان، خواه فرشته) برقرار باشد، مساله ی من هم جاریست. شاید در این لامکان سخن گفتن سوتفاهمات و بدبینی ها را کاهش دهد، باشد که چنین باشد!
سراغ هسته ی مرکزی سخنانت می‌روم:

"برای انکه من این تصور را به تصدیق برسانم باید راهی را طی کنم اما ان راه چیست؟شهود شخصی یا جمعی؟اگر شهودی شخصی است که انرا کنار همین داستان خیالی باید گذاشت و اگر شهود جمعی است انگاه از منطقی پیروی میکند و من انرا عقل مینامم و تو هر اسمی که میخواهی بر ان بگذار."

درود بر تو! کار را یکسره کردی: عقل=شهود جمعی=منطق!
من کاری به برقرار بودن یا نبودن این معادلات ندارم، فقط یک پرسش جدی دارم: چه باشد آنچه خوانندش عقل(=شهود جمعی=منطق)؟
چه هنگام می‌توان برچسب عقلانیت بر سخنی زد و سخنی دیگر را به شرط عدمش، شعر و ادبیات خواند؟
بگذار دست تو و این دوستان پسا تاریخی را بگیرم و به گشت و گذار در تاریخ علم ببرم، شاید بتوانیم معنای این واژگان توخالی را روشن تر کنیم!
ایستگاه نخست: علم فیزیک
در اینجا اگر از این جماعت که من هم عضوی از اعضای کم‌مایه اش هستم بپرسیم محک و معیار عقلانیت و منطق روشی شما چیست، چه خواهند گفت؟
استقرا؟ اما با نسبیت آینشتاین و درگیری اش با مکانیک نیوتونی چه می‌کنند؟ اگر نفس مشاهدات کافی، اثبات کننده ی گزاره های کلی این علم باشند، دو قرن مشاهده ی نتایج کار نیوتون چرا یکباره فرو-ریخت؟
بگذار جایی برویم که آینشتاین هم دل خوشی از آن نداشت: مکانیک کوآنتمی چه طور؟ کدامین مشاهده می‌تواند تابع شرودینگر را اثبات کند؟
اصلا چگونه می‌توان با استقرا درستی یک تابع احتمالات را بررسید؟
ابطال‌گرایی هم شکست سنگینی فراروی این تابع متحَمِل می‌شود، من می‌گویم احتمال حضور یک ذره در این نقطه از فضا 20 درصد است، اما تابع شرودینگر می‌گوید 90 در صد! بسیار خب! راهی برای ابطال یکی از این دو گزاره بدهید!
از ابطال گرایی هم بگذریم به پراگماتیسم برسیم: معیار درستی و عقلانیت را هم‌چون کارآیی یک گزاره در نظام علمی بپنداریم. همین که تابع موج شرودینگر یا نسبیت عام آینشتاین و .. می‌توانند مجموعه مشاهدات و آزمایش‌های بیشتری را با مفاهیم ساده تر و مفروضات کمتر توجیه کنند، پس عقلانی تر و منطقی ترند!
اما و هزار اما! کارآیی آیا مفهومی مطلق است؟ آیا برای مثال، در فیزیک ارسطو دستگاه واره ی کارآیی نداشتیم که مشاهدات مان را توجیه و تبیین کنند؟ آیا ممکن نیست که پس از این با پیشرفت وسایل آزمایش و تغییر امکانات و نیازها، کارآیی برخی نظریات تغییر کند؟
بنا بر این کارآیی و عقلانیت آیا مفاهیمی نسبی و تاریخی نخواهند شد؟ آیا صدق و حقیقت در این علوم تابعی از خود این نمی‌شود؟ آیا پارامترهای برون‌معرفتی همچون اقتصاد و سیاست در نضج و شکل گیری معیار صدق نظریات تاثیر نخواهند گذاشت؟ آیا به طور مثال می‌توان بر مبل راحتی تکیه داد و فارغ بال از جهان علم و یک یک ویژگی های انضمامی اش، سخنی در باب معیار و چیستی عقلانیت علمی گفت؟
آن شهود جمعی دانشمندان به واقع چه شد؟ وسیله ی تصدیق تصورات کجایند؟
دقت کنید! سخن من این نیست که عقلانیتی نداریم یا عقلانیت بی‌معناست، سخن بر سر این است که این معنا از عقلانیت آیا "عصری" و درون‌زمانی نخواهد بود؟ حاشا و کلا که سخن علمی هم‌چند سخن ادبی نیست، و علم هم هیچ گاه بی‌منطق و روش نمی‌ماند؛ اما آیا اشتراک معنوی(= معنای یگانه و مطلق) میان این همه عقلانیت هست؟
بگذارید از این ایستگاه به ظاهر مطمئن بگذریم و به جایی مطمئن تر برسیم! ریاضیات:
تکلیف صدق و کذب و معنی داری در این دست آورد سترگ بشری چیست؟ آیا صدق عبارات ریاضی همچون مطابقت آنان است با جهان بیرون؟ و یا صدقی پیشینی دارد؟ آیا صدق عباراتش به سان منطق و همان‌گویی است(تحلیلی پیشین) و یا صدقی نامنطقی دارد گزاره هایش و ترکیبی پیشین اند؟
اگر رای به فروکاستن ریاضیات به منطق دهیم که با قضیه ناتمامیت گودل چه باید کرد؟ و اگر رای به ترکیبی پیشین بودن آن دهیم با وجود نظریات ناسازگاری چون هندسه ی نا-اقلیدسی و اقلیدسی کار به کجا می‌رسد؟
چه معیار داریم برای آنکه یک قضیه ریاضیات(=theorem) برسازیم، وقتی هیچ اصل بدیهی و موضوعه ای (=axiom) نداریم؟ معیار برای تشکیل یک اصل بدیهی یا آکسیوم در ریاضیات چیست و چگونه می‌توان چند آکسیوم سازگار تشکیل داد؟ به ویژه اگر هیچ تعریفی برای مفاهیم پایه همچون نقطه و خط و عدد و مجموعه نداریم؟
باز هم تاکید می‌کنم، این چالش ها نفی عقلانیت نیست؛ تنها نشان دادن ابهام گسترده و نازدودنی از این واژه است که معناداری آن را به شدت تهدید می‌کند. معنای عقلانیت، منطق، متدولوژی و صدق چیست؟ موضوع به هیچ رو ساده و تفننی نیست و گزاره ها رمانتیک و ادبی هم نیستند!
حال اگر شما را به ایستگاه امن تری ببرم یعنی منطق؛ آنگاه تمام مشکل باز به شکلی دیگر طرح خواهد شد. تنها بحث دراز دامن نظریه صدق و آن هم تنها ابهام معروف ترین و قوی ترین نظریه صدق(=مطابقت) بسنده است تا عمق بحث نمایان شود:
مطابقت چه چیز با چه چیز؟ مطابق تصور ذهنی با جهان خارج؟ مطابق تصور ذهنی با شهود جهان خارج؟ مطابقت گزاره با تجربه؟ مطابقت گزاره با تصویر بیرون؟ اصلا چگونه مطابقت میان دو چیز ناهم‌سنخ برقرار است؟ هستی یک تصور ذهنی از چه سنخی است و چگونه می‌تواند با هستی تصویری خارجی هم‌خوان شود؟
خود این مطابقت چه زمان روی می‌دهد و شرط رخ‌دادن آن چیست؟ آیا مطابقت باید صریح و از راه حس باشد و یا حضور ابزار هم رواست؟ آیا یک مشاهده ی جزیی، مساوق یک و تنها یک تصور یا گزاره یا ایده است که با آن مطابَق شود؟ با مسائلی چون پارادوکس تایید چه می‌توان کرد؟
آیا خود اصل مطابقت،گونه‌ای استعاره نیست(=استعاره از هم‌سانی دو چیز در جهان خارج)؟ و اگر چنین است آیا مرز استعاره و مجاز با منطق کم‌رنگ نیست؟
باز هم تاکید می‌کنم، هیچ کدام از این‌ها به معنای کم ارج کردن عقلانیت یا منطق نیست و هیچ کدام دال بر کنار گذاشتن منطق نخواهند بود، اما نکته بر سر همان اصلی است که پیشتر پرسیدم: عقلانیت آیا معنای علی الاطلاق و یگانه و روشن دارد؟ پاسخ به وضوح منفی است. کافی است تا تصوری از تمامی این چالش ها داشته باشیم تا لاجرم تصدیق کنیم: که کار به هیچ رو تک بعدی و ساده انگارانه نیست. چنین نیست که صدق و عقلانیت را مشترک معنوی بگیریم و خیال خود را راحت کنیم، موضوع بر سر خود معنای مشترک است.
البته که این معنا مرزی روشن دارد، اما به خودی خود، وضوح و یگانگی نداشته و ندارد!
حال اگر از امن ترین مناطق تاریخ فکر و علم بشر شما را به مشکوک ترین و نامطمئن ترین مناطق آن، یعنی علوم انسانی ببرم؛ آنگاه بس گانگی و کثرت نازدودنی عقلانیت ها سرگیجه آور، خواهند شد!
صدق یک نظریه در اقتصاد چه ملاکی دارد؟ مرز شفاف استعاره و مجاز با مدل هایی همچون دست نامریی، جدال طبقاتی، ضمیر ناخودآگاه، مدل علوم اجتماعی، مدل های علم سیاست، پارادایم های علم حقوق، تئوری های نقد ادبی، تحلیلات زبان‌شناختی ساختارگرا، تحلیلات روان‌شناختی و .... به واقع کجاست؟ نگاهی به کتاب نظم اشیای فوکو که دیرینه شناسی علوم انسانی است، ما را با طیف سرگیجه آور این همه عقلانیت رویارو خواهد ساخت!
هیچ کدام از این عقلانیت ها نیز، در خود نفی اصول منطقی نمی‌کنند و بنا به ادعای خود سیستم تئوریک سازگاری دارند که تهی از تناقض و نفی اصول منطقی است. پنداری با یک بس‌گانگی مزاحم پارادایم ها یا اپیستمه ها، رویاروییم که هیچ کدام به دیگری فروکاستنی نیست و هر کدام اصول عقلانی-منطقی خاصی دارند که شهود جمعی دانشمندان آن طیف، آن را تایید می‌کند.. پارادایم هایی که ویژگی اصلی آنها قیاس‌ناپذیری شان بوده، چنان که نمی‌توان از درون یک پاردایم به نقد و نفی پارادایم دیگر پرداخت...
اما شاید بپرسی که تکلیف خود این سخنان چیست؟ آیا این سخنان خود یک فرا-پارادایم(فرا-اپیستمه) هستند که توصیفی از بس‌گانگی پارادایم ها می‌دهند؟
پاسخ مثبت نخواهد بود، چنانکه اگر بتوان فضایی برون پارادایمی و یگانه برای نظاره ی جملگی پارادایم ها داشت، آنگاه قیاس‌پذیری پارادایم ها ممکن می‌شد و می‌توانستیم با محک زدن خود این پارادایم ها، کثرت و بس‌گانگی آنها را بزداییم. در واقع این سخنان هم، ناگزیر پارادایم و گفتمان و عقلانیتی هستند که با نگاهی پسینی-تاریخی به جهان علم، سعی در تبیین و ارائه مدل از آن دارند. خود ایده‌ی پارادایم(سر مشق نمونه) و یا اپیستمه(=سامانه دانایی) به هیچ رو روشن و خالی از ابهام و مطلق نیست و چنانچه در باب صدق مطابقتی گفته شد، خود این ایده ها  همچون مجاز و استعاره از ایده‌های دیگرند. به کلمات سامانه ی دانایی یا سرمشق بیندیشید تا ابهام و طیف گسترده ی معنایی آن ها را بیابید... چه بسا مدل‌های دیگری همچون مدل دیالکتیکی هگل و یا مدل کار هوسرل و .... تبیین های دقیق‌تر و جزیی تری به ما دهند که کارآیی بیشتری دارند؛ اما برای بحث ما مدل پارادایمی با وجود کلیتش، به کار می‌آید.
اما و هزار اما! این سخنان و هر سخن دیگری لاجرم باید در پارادایمی باشند تا اصول عقلانیت-منطق در آن به تمایز و وضوح برقرار شود. تمامی تفاوت بحث های جدی بالا با داستان خیالی که برایم نوشتی، در این بود که ما هماره اصول و روش منطقی روشن و شفافی داریم که ذهن توان تحلیل آن را داشته باشد. چنین نیست که هر لحظه اتفاقی بیفتد و هر سخنی گفته شود، در اینجا حد منطق و عقلانیت روشن است و باید روشن باشد، اما در یک سخن غیر عقلانی چنین نیست..
هم‌چنین در عین حال، نمی‌توان با داشتن تنها یک پارادایم روشن و عقلانیت خاص به فهم و بررسی پارادایم دیگر رفت. در واقع به تناسب موقعیت های گوناگون تاریخی که خواهیم یافت و با تاثیر پارامترهای علمی و غیر علمی، لاجرم باید شِقی از عقلانیت را مراد کنیم تا بتوانیم از نتایج و لوازمش سود ببریم.
اما در انتها بگذار گریزی بزنم به فلسفه و مدعیات این جستار. فلسفه نیز هم‌چون یکی از دست‌آوردهای درخشان بشر- چه در غرب چه در شرق- هماره شان و جایگاهی شایسته و ممتاز داشته و دارد و چنین نیست که آن را یکسره ناکارآ بدانیم. این صحیح است که اصول بنیادین فلسفه های دگم، دیگر خریداری ندارند و به چیزی گرفته نمی‌شوند، اما این به معنای بیرون رفتن فلسفه از صحنه نیست.
ما در بالا نشان دادیم که رویای افلاطونی-ارسطویی که بنا داشت مفاهیم مطلق و یگانه را بر خرد بشر حاکم کند، چگونه به نحوی تاریخی شکست خورد و عقلانیت و خرد بسیط و مفاهیم مطلق رنگ باختند، اما فلسفه تباری بس جدی تر از این رویاها داشت. فلسفه وجود-شناسی و غور در وجود بود و هست و از همین رو تا زمانی که وجود داشته باشیم، لاجرم درگیر با آن خواهیم ماند.
مطلق بودن و مشترک معنوی بودن یکسری مفاهیم همچون عقلانیت، منطق، طرد شق ثالث، اصل این‌همانی، وجود و ... دیگر به معنای دیرین مطرح نیست. امروز فلسفه در پی دگرگونه کردن زبان و دستور زبان است تا از شر تاثیر و فریب آن به دور باشد.
استدلال هایی همچون استدلال صدرا برای اثبات مشترک معنوی بودن وجود، را خوب بنگر. اثبات می‌کنیم که وجود تک معناست و مشترک لفظی نیست؛ چون اگر غیر این باشد، زبان ما بی‌معنا می‌شود. در کاربست روزمره زبان وجود را تنها به شرط گرامری می‌توان به کار بست که معنایی داشته باشد، یگانه.
بسیار خب! اما آیا این چیزی از معنای خود وجود روشن می‌کند؟ اگر برآن شویم تا همین معنای یگانه را باز یابیم، دوباره همین نظم گرامری زبان بر سر ما ظاهر می‌شود و اجازه هرگونه معنا یابی برای وجود را از ما می‌گیرد: اگر برای وجود بخواهیم در مقام موضوع، محمولی بنشانیم آنگاه با تسلسلی به بی‌بنهایت خواهیم رسید....
پس باید از خیر این واژه گذشت و و وجود را با تحلیل موجودات بازشناخت. اما آیا وجود=موجود است؟ اگر پاسخ منفی باشد که به ظاهر چنین است، پس هنوز کار ما گامی به پیش نرفته. گیرم که واجب الوجود را اثبات کنیم یا اتحاد عالم با معلوم را یا علیت در هستی را... اما تکلیف همه ی موجودات هم که روشن شود، تکلیف وجود ذره ای روشن نخواهد شد. وجود مصدر موجود است و بازشناختن اش، ما را به شناخت همه ی موجودات رهنمون می‌کند.
شناخت لِمی که از موجود به وجود برسد، همچون براهین لِمی اثبات وجود باری، بی‌ارزش و تبعی است و کار فلسفه را پیش نمی‌برد. باید از وجود آغازید تا به موجود رسید.
اما برای این کار، دستور زبان و زبان عادی و واژگان متداول، کمکی نخواهند کرد. پس باید زبانی نو و دستور زبانی جدید برساخت که اصول موضوع-محمول را نداشته باشد و بتواند آزادی کار به ما بدهد.
همچنین کار ما، آنچنان هم عجیب نیست؛ مگر جز این است که به اعتبار همین مشترک معنوی بودن وجود در زبان عادی، آن را با معنا می‌دانیم و "به کار" می‌بریمش؟ پس باید با نظم نوین زبانی، آن معنای پیش‌انگاشته در زبان و کنش روزمره مان را از وجود، بازیابیم.
این کار را یک بار، ارسطو انجام داد و نظم و آهنگ روان زبان یونانی را به هم زد، اما امروز با دوهزار سال تجربه ی افزوده و طیف گسترده ای از فلسفه و علم و تاریخ بشری؛ بازیابی آن پروژه هدفی است بس سترگ.
ما نمی‌خواهیم ورد و جادو و شعر و داستان تخیلی بخوانیم، همچنین نمی‌خواهیم روان شناسی ذهن بشر بکنیم. ما بنا داریم به سطحی از زبان و بیان و زندگی برویم تا "معنای وجود" را کمی روشن کنیم.
اولین گام، پذیرفتن منطق معناست. منطقی که بنا دارد گام به گام معنای ناگفتنی را بازگوید، پس چنین نیست که بخواهیم کل معنا را همچون یک محمول بر وجود حمل کنیم:
این که بگوییم: "وجود یعنی ..." و یا "وجود چنین است" و ....
پس باید دانست که کار مقصد نهایی نخواهد داشت، ما تنها گام به گام، چیزی را واضح و روشن می‌سازیم.
دو دیگر اینکه: دور در اینجا، نه مهمل است و نه ناکارآ. چون هیچ معنا و ماهیتی برای وجود نداریم که بر آن حمل کنیم؛ پس وجود را نباید همچون مفاهیم دیگر گرفت که دور منطقی، در آن درجا می‌زند.
اینجا اگر به وجود موجوات بپردازیم که خود، به وجود می‌پردازند و آن را به کار می‌برند؛ با هر با غور در آنها، چیز بیشتری از وجود خواهیم یافت. از وجود موجود وجود-اندیش آغاز می‌کنیم و کارهای هر-روزه اش همچون سخن گفتن، پرگویی، فهمیدن، تعبیر کردن و .... را تحلیل می‌کنیم، اما چون هر اندیشه ی این موجود به وجود می‌رسد، پس با این مفاهیم یک گام به وجود نزدیک تر می‌شویم و حال با تصوری روشن تر از وجود موجود وجود-اندیش، گامی دیگر برمی‌داریم....
باری؛ تمام آنچه گفتم، فلسفه در عصر کنونی است. می‌بینی که مفاهیم و اصول منطق، که در فلسفه ی قدیمی تزهای وجودشناختی می‌پروراندند، دیگر کمکی به فلسفه نمی‌کنند. آنها حتا در درگیری با مسایل نو، سخت سست و ناپایدار و بی‌معنا می‌شوند و دیگر حتا توان یاری‌رسانی به علوم را به مثابه پادوی علوم ندارند، چه رسد به آنکه رئیس این علوم شوند!
اینجا کسی با عناد و لجبازی و غرض و مرض؛ با داعیه ی دفاع از سلاطین و ظالمان و طبقه ی آریستوکرات؛ نمی‌خواهد بگوید "حقیقت هر چیز بر پایه ی انسان است" و یا "هر چیزی دارای همه چیزهای دیگر است" و یا "هر سخن هم راست است و هم دروغ" و .... اینجا با بازی جهان‌گستر خرد بشری رویاروییم که پس از دوهزار و اندی سال تجربه، ما را به نقطه‌ی کنونی رسانده. بشر بر پایه ی همان خرد و اصول منطقی-علمی قدیم دوره ها را پیمود و با چالش های گوناگون رویارو شد و عقلانیت های گوناگون برساخت.
مجبور بود چنین کند تا به امروز برسد و امروز هم با این طیف گسترده مسایل رویارو ست. سخن این نیست که بشر از اصل تناقض یا نفی شق ثالث بی‌نیاز است و یا دوره ی این منطق سر آمده!
سخن این است که آن اصول که مقوم معنای و مفاهیم ذهن بشر بود، حالا باید چگونه به کار برود. بس‌گانگی عقلانیت و پارادایم ها نمی‌گوید تناقض رواست؛ بل می‌گوید که تناقض چه چیز با چه چیز نارواست؟
فلسفه و زبان جدید وجودشناسی که در بالا شرحش را گفتم، بر این نیست که اصول منطق را دور زند یا نقض کند؛ بل سر این دارد که مبانی وجود-شناختی را بازیابد که همان اصول منطقی از دل آن زاده شدند. چنانکه گفتم می‌خواهد از شناخت وجود به منطق موجودات برسد...
سخن به درازا رفت، شاید حوصله ی شما و آن موجودات دوست‌داشتنی تخیلی سر رفته باشد، اما شاید لازم بود تا برای ایضاح ادعایم تا به این حد روده درازی کنم.
پس جمع‌بندی می‌کنم تا اگر تمایل داشتی با بحث بر سر همین جمع‌بندی پیش رویم:
ادعاهای من این است:
1)عقلانیت و منطق و شهود جمعی که شما دوست عزیز مدعای آن هستی، بی‌شک انکار-ناپذیر است، اما بحث بر سر معنای این عقلانیت است و این که آیا این معنا مطلق و فراتاریخی و یگانه هست یا نه؟
2) هر گزاره و مفهومی لاجرم در یک پارادایم و سامانه‌ی دانایی باید قرار گیرد تا معنا و اصول منطق بر آن اعمال شود.
3) تمام تفاوت یک گزاره علمی-فلسفی با گزاره ی ادبی-شاعرانه در این است که گزاره ادبی-شاعرانه بی‌آنکه در پارادایم-سامانه ی دانایی خاص، قرار گیرد معنا می‌شود؛ اما گزاره های عقلانی باید در پارادایم باشند.
4)پارادایم ها تخته بند پارامترهای معرفتی و غیرمعرفتی هستند و در درون آنها اصول خردورزی شکل می‌گیرد. پارامتر معرفتی چون پیشرفت دانش های دیگر و... و پارامترهای غیر معرفتی چون پیشرفت تکنولوژی، امکانات سیاسی-اقتصادی تحقیقات علمی، نیازها و سیاست های کلان بشری برای پرداختن به مسایل خاص علمی و ...
5)پارادایم ها در هر دوره باید از عهده تبیین مسایل خاص خود برآیند، اما لزومی ندارد که مسایل کلان پارادایم های دیگر را تبیین کنند، پس پارادایم ها قیاس ناپذیرند
6)هیچ فضای عقلانی بیرون از یک پاردایم معنا ندارد.
7)همین نظریه تحلیل عقلانیت-علم بشر بر حسب پارادایم‌ها نیز، خود یک پارادایم می‌باشد.
8)فلسفه همچون فلسفه ی اولی و رئیس علوم، از عهده ی تبیین مفهوم وجود برنیامده و تنها موجودات را بررسیده.
9)با تزلزل مفاهیم مطلق عقلانیت و منطق و صدق، فلسفه ی اولی حتا از تبیین موجودات و علوم موجودشناسی هم برنمی‌آید( مراجعه شود به ایستگاه هایی که در بالا شرحش رفت)
10) فلسفه باید در سطحی ژرف تر از زبان عادی و با زبانی نو، به تحلیل وجود بپرداد و تمام اصول موجود و منطق و زبان عادی را از آن استخراج کند...
البته مسایل کلان و سنگینی در این جا مطرح شد که دوباره خوانی و دقت در آن، خالی از فایده نیست.
امیدوارم اگر هم نتوانستم شما را قانع کنم، دست کم معنای ادعاهای خود را روشن کرده باشم... اما اگر ابهام یا انتقادی دارید، بی‌شک پذیرای آن خواهم بود.