پرسش از زمان - بخش نخست

چندی پیش، یکی از دوستان از من خواست تا رساله‌ی «مفهوم زمان» ِ هایدگر را در مقاله‌ای کوتاه شرح دهم و چند-و-چون نگاه هایدگر به زمان را واکاوَم. «مفهوم زمان»، عنوان یک سخنرانی از هایدگر است که در ژولای سال 1924 در ماربورگ ایراد شده. هایدگر در این سخنرانی، بن‌مایه‌ی دوره‌ی نخستین‌ تفکرش را تقریر کرده و در حجمی کمتر از 40 صفحه، مسائلی را واگفته که در آثار بعدی‌اش، به ویژه هستی و زمان، شرح و بسط یافته‌اند.

با این حساب، ناگفته پیداست که شرح مباحث و مفاهیم آن رساله، به حجمی چند برابر خود اثر نیاز دارد تا نقاط کور و رهزن و مبهم آن، روشن و برطرف شوند.

باری؛ بر آن شدم تا در چند نوشته‌ی جداگانه، به شرح جز به جز مطالب آن رساله بپردازم؛ البته در حد توان و دانش خرد خویش.

گفتنی است که اثر مذکور، به قلم علی عبداللهی پارسی شده که مشخصات کتاب‌شناسی آن در زیر آمده، نگارنده جهت شرح و ارجاع از این ترجمه سودجسته:

هایدگر، مفهوم زمان و چنداثر دیگر، ترجمه‌ی علی عبداللهی، تهران: نشر مرکز 1383، چاپ چهارم فروردین 1389.

)از این پس با کوته نوشت رساله، به این رساله اشاره خواهد شد.)

در ادامه پیرامون اهمیت این رساله-به ویژه برای ما- و مساله‌ای که پیش کشیده، به چند نکته اشاره خواهد شد.

چرا « پرسش از مفهوم زمان»؟

1) عنوان این رساله و پرسش آغازین آن: «زمان چیست؟»، خود نخستین نکته‌ی پرسش‌ناک فراروی ماست. پرسش از این جهت که «چرا باید به مفهوم زمان پرداخت و این پرسش را بررسید؟»

آیا این رساله پرسش متافیزیکی کهن و بی‌کاربردی را پیش نکشیده که سال‌هاست تکلیف آن روشن شده؟ آیا پس از کوشش‌های کانت در نشان دادن جدلی‌الطرفین بودن پرسش‌های متافیزیک از جمله پرسش از زمان، جایی برای طرح دو باره‌ی آن می‌ماند؟ آیا پس از آن که نظریه نسبیت انیشتین تصور مطلق از فضا و زمان را شکست، دیگر چیزی به نام «مفهوم زمان»ِ مستقل خواهیم داشت تا از آن بپرسیم؟ حتا جدا از زمینه‌ی علم‌گرایانه، مگر متافیزیک‌هایی چون متافیزیک افلاطونی، ارسطویی، صدرایی و ... تکلیف این مفهوم را روشن نساختند؟

آیا پرسش از مفهوم زمان، تنها پرسشی از سر نادانی و ناآگاهی از این نظریات است؟ آیا این پرسش، تنها جنبه‌ی آموزشی دارد، پرسشی نسخه‌شناسانه، از برای بررسیدن آرا و نظریات دیگران پیرامون زمان؟

اگر چنین باشد، یعنی تنها «درباره‌ی زمان» می‌پرسیم و نه از «خود زمان». پرسش از خود زمان، یعنی پرسش از چیزی که تمام نظریات پیش‌گفته، پیرامون آن تدوین شدند. جدا از درستی یا نادرستی هر کدام از این نظریات و دیدگاه‌ها، باید بررسید آن معنا و مفهومی که این نظریات پیرامون آن حکم می‌دهند، چیست؟

برای نمونه در نظریه ارسطویی زمان تحویل به حرکت می‌شود و در نظریه‌ی کانت، تحویل به صورت پیشین شهود. پرسش اصلی این است: آن معنا و مدلولی که در ساخت هر کدام از این تئوری‌ها، چنین توصیف شده، چیست؟

هر کدام از نظریات و دستگاه‌های فلسفی، از ساخت‌های مفهومی و مقولی سود جستند و با آن پیرامون زمان حکم دادند. در نظریه ارسطویی حرکت، در نظریه صدرایی اصالت وجود، در نظریه کانت سوژه و مفاهیم ماتقدم، در نظریه نسبیت نیز مفاهیم ریاضی-فیزیکی چون تبدیلات لورنتس و قوانین فیزیک.

در واقع، هیچ کدام از نظریات پیش‌گفته در راه پرسمانیک زمان برساخته نشدند و هر کدام با پرسش و پروبلماتیکی خاصی به زمان پرداختند و برای پاسخ به پرسش دیگری از پرسش خودِ زمان، لاجرم در باب زمان نیز حکم دادند. به بیان دیگر، هر کدام از این نظریات، درک و معنایی از زمان را پیش‌فرض گرفتند و با آن، حکم‌ها و مقولات خود در باب زمان را بنا کردند.

اما پرسش و پروبلماتیک زمان، پرسش از همان معنا و ‌پیش‌درکی است که در نظریات مختلف فرض گرفته شده. همانند دیگر پروبلماتیک‌ها نیز، بنا بر دادن حکم نهایی و بستن باب پرسش نیز نخواهیم داشت.

هم‌چنانکه در هر پروبلماتیک، اصل بنیادین وفاداری به پرسش اصلی است، در اینجا نیز به رد یا اثبات هیچ کدام از نظریات پیش‌گفته -که در واقع پاسخ‌هایی به پرسش‌های دیگرند- نخواهیم پرداخت، و در عوض سرمنشا حکم‌های آن‌های پیرامون زمان را روشن خواهیم ساخت و نشان می‌دهیم که چگونه و با چه درکی از زمان، به آن حکم‌ها رسیدند. برای نمونه، می‌دانیم که درک نیوتونی از فضا و زمان در نظریه نسبیت و آزمایش تجربی رد شده‌اند. در واقع عرصه‌ی نظریات فیزیک، عرصه‌ی آزمون و ابطال آزمایش‌گاهی و کَمی و تجربی است و پروبلماتیک آن نیز، فرمول بندی ریاضی‌وار از آزمون‌های تجربی است. اما در پروبلماتیک زمان، جدا از آنکه چه فرمول‌بندی ریاضیاتی از روابطِ کمیِ تجربی بسوده‌تر و دقیق‌تر است، نشان می‌دهیم که همین نظریات با چه درک و فرآیندِ مفهومی-منطقی(و پیشین)، به صورت‌بندی نظریات خود رسیدند.

2) آن‌چه از بند پیشین در باب جایگاه و خاستگاه «پرسش از زمان» مطرح شد، چه بسا آن را در مقوله‌ی یک روان‌شناسی توصیفی، قرار دهد. این که ذهن ما، طی چه فرآیندی و مفهومی از زمان، به نظریات فیزیکی-متافیزیکی می‌رسد، البته یک پرسش روان‌شناختی خواهد بود. اما آیا در صورت پرسش از زمان، سخنی از «فرآیندهای ذهن ما» گفته شده؟ اگر به دقت در پرسش و پروبلماتیک زمان نظر کنیم، چنین نخواهد بود.

هم‌چنان که پرسش از زمان، پرسش درباره‌ی زمان و نظریات افراد پیرامون زمان نیست، پرسش از فرآیندهای ذهنی-روان‌شناختنی پیرامون زمان نیز نمی‌باشد. ما از دو جهت مجاز نیستیم تا پرسش از زمان را به یک روان‌شناسی توصیفی ذهن، فروبکاهیم:

نخست آنکه، روان‌شناسی توصیفی خود یک پروبلماتیک روان‌شناختی است و در جهت پاسخ گفتن به پرسش: ذهن چیست و چگونه کار می‌کند، به مسائل می‌پردازد. پرسش از چیستی زمان و مفهوم آن، پرسش از خودِ زمان است و نه چگونگی بازنمود و نقش‌بستن آن در ذهن من. بدیهی است که هر گونه کوشش در جهت پاسخ گفتن به پروبلماتیک روان‌شناسی توصیفی ذهن، حتا اگر موفق هم باشد، ارتباطی به پروبلماتیک اصلی ما، یعنی خودِ زمان ندارد.

دو دیگر آنکه، در فرآیند پاسخ گفتن به پروبلماتیک روان‌شناسی توصیفی (=چگونگی بازنمود چیزها در ذهن)، هم‌چنان درکی از مفهوم زمان را پیش‌فرض گرفته‌ایم و چگونگی بازتاب و بازنمودش در ذهن را توصیف و بررسی می‌کنیم.

در درک خاصی از زمان، که یک روان‌شناسی توصیفی پیش‌فرض می‌گیرد، ذهن همچون عنصری مستقل از زمان طرح می‌شود که زمان و مفهومش در آن بازتاب می‌یابد. هم‌چنان که یک آینه برابر با چیزی که نشان می‌دهد نیست و مستقل از آن است، ذهن نیز ماهیتی بازتابی و برون زمانی می‌یابد.

اما نکته‌ی مهم در این است که در پروبلماتیک زمان، خود همین فرض مورد پرسش قرار می‌گیرد و به سادگی پذیرفته نمی‌شود، اما برقرار دانستن این فرض برای یک روان‌شناسی توصیفی امری ضروری است.

3) اما اگر پرسش از زمان، پرسش از نظریات افراد پیرامون زمان نیست و صورت‌بندی یک روان‌شناسی توصیفی نیز نمی‌باشد، پس چگونه پرسشی است؟

پاسخ برای کسانی که با هایدگر آشنایی داشته باشند، روشن است: یک پرسش پدیدارشناختی.

در واقع روی‌کرد ما به زمان، بررسیدن و آشکارسازی زمان است، چونان که در خودش است و خود را برای ما پدیدار می‌کند. تفکر پدیدارشناختی، تفکری است که با این شعار تبیین می‌شود: به خودش بازگرد!

چیز آن است که نزد من، حاضر شود و تمام شناخت و آگاهی من نیز، از رهگذر همین پدیداری برای من است. شرح تاریخ و روش پدیدارشناسی چنان مفصل است که حتا تمام نوشتارهای پارسی موجود هم ناتوان از تبیین آن هستند، پس از آن می‌گذرم و تنها به نکته‌ای روش‌شناختی اشاره می‌کنم تا معنای پرسش از زمان روشن‌تر شود. در نوبت‌های بعدی با نظر به متن رساله، دقایقی از این روی‌کرد اصلی را خواهیم شکافت و آن را روشن‌تر خواهیم کرد.

چنانکه گفته شد پدیدارشناسی، بازگشت به تجربه و پدیدارهای تجربی خواهد بود که از راه درک و شهود منطقی در آن به تبیین پدیدارها خواهد پرداخت. در اینجا نباید کلمه‌ی پدیدار راهزنی کند، چه بسا که بپرسیم، این پدیدار که می‌گوییم پدیدار شدن چیست؟

پاسخ پدیدارشناسی چنین است: هیچ! در واقع، پدیدارشناسی را باید حذف ایده‌ی شی فی نفسه و ذات‌گرایی ارسطویی دانست. واژه‌ی پدیدار در پدیدارشناسی، دلالت بر نمایش ظهورات و اعراض یک ذاتِ فراتر از تجربه ندارد. هر چه هست در همین پدیداری است و اگر هم بتوان از ذات یا جوهر سخن گفت، این ذات خاستگاهی بیرون از تجربه و پدیداری ندارد و از اینجاست که به تعبیر پدیدارشناسان، ذات ها خود در تجربه و پدیدارها قوام می‌یابند. نسبت ذات و پدیدار در اینجا کاملا معکوس شده و در واقع، ذات آن چیزی است که در آگاهی من جعل خواهد شد و از نحوه‌های پدیداری قوام خواهد یافت! و این برخلاف تصور ارسطویی-افلاطونی از ذات-مثل است که آن را فراتر از آگاهی من و حتا ازلی می‌دانند و قوام یافتنش را امری متناقض و محال.

بنابراین واژه‌ی پدیدار در پدیدارشناسی، به معنای پدیداری یک ذات و جوهر فرا-تجربی و شی فی نفسه نیست؛ پدیدار در اینجا به معنای آشکار ساختن خود چیز است، آنچنان که در خود می‌باشد.

پدیدارشناسی شناخت ظواهر یک شی نیست، شناخت خود شی است چنان که هست و خود را نزد ما آشکار می‌سازد. و در واقع خود شی، چیزی فراتر از نحوه‌ی آشکارگی‌اش نزد ما نیست.

حال پرسش ما از زمان نیز، به این معنا پرسشی پدیدارشناختی خواهد بود. ما به خودِ زمان نظر داریم و به تئوری‌ها و یا پیش‌فرض‌هایی که تئوری‌ها در باب زمان دارند، کاری نداریم. زمان در آن شیوه‌ی آشکارگی که خود را در تجربه‌ی روزمره برایم آشکار می‌کند، مساله‌ی اصلی پرسش از زمان خواهد بود. چگونگی و چند-و-چون این فرآیند را در رساله و دیگر آثار هایدگر می‌توان دید.

در واقع پس از طرح پروبلماتیک زمان، معنا و مفهوم تئوری های فیزیکی و متافیزیکی را دقیق‌تر درمی‌یابیم و از هرگونه افسانه‌سرایی پیرامون این تئوری‌ها در امان خواهیم بود. مثلا خواهیم دید که چگونه با شعبده‌بازی با مفاهیم و کلمات، از تئوری هایی چون نسبیت نتایج متافیزیکی و گاه خنده داری استناج می‌شود که ربطی به خود نسبیت ندارد و ناشی از نپرداختن به پروبلماتیک زمان است. چیزی که صرف پرداختن به نظریه‌های فیزیکی شاید برای ما روشن نشود.

4)اما نیاز خاص ما، به پرسیدن از زمان؛ چیست؟ حال که دانستیم پرسش از زمان چه جایگاه و معنایی تواند داشت و یک پرسش زائد یا روان‌شناختی صرف نیست، آیا وجه حاجت مضاعفی برای بازطرح کردن این پرسش «برای ما» وجود دارد؟

اگر شفافیت و دوری از ابهام و دوپهلویی مفاهیم، نخست شرط یک فضای فکری سالم و به دور از جدل‌گری باشد، فضایی که در آن اراده‌ی معطوف به فهمیدن مجال حضور یابد؛ بدیهی است که هرگونه ابهام‌زدایی از مفاهیم فکری، ضرورتی دوچندان خواهد یافت.

از مفاهیمی که در تفکر مدرن برساخته شد و بنای نظری و بنیان مدرنیته شد، مفهوم تاریخ است. تاریخ در معنایی نوین مطرح شد و نسبتی جدی و جدید با انسان و حرکت عقلانی او یافت. نام هگل و مارکس به عنوان دو متفکر اثرگذار تاریخ‌اندیش که سرشت و شرنوشت جهان و سیاست و اقتصاد را دگرگون کردند، برای هر کس، حتا کسانی که آثارشان را نخواندند مطرح است.

انسان مدرن، انسان تاریخ‌مند است و اساسا اصلی‌ترین وجه او نیز تاریخیت اوست. تاریخی که یکسره بر مدار عقلانیت و آگاهی و خودآگاهی اوست. معنای بنیادین روشنگری که در پی اومانیسم و محوریت انسان است نیز، از دادن بعد تاریخ‌مندی به انسان و خرد انسانی است که قوام یافته.

باری؛ آنچه که در فضای فکری و سنت اندیشگی ما، همچونان موضوع اصلی مطرح است، بحثی جز تجدد و مدرنتیه نیست. تلاش‌های ما، چه آنان که در پی دفاع از تجددند و چه آنان که در پی نفی و نقد آن اند، همه‌سر بی‌نتیجه است وقتی هیچ تصور و معنا و مفهوم روشنی از تاریخ‌مندی در میان نباشد.

تاریخ‌مندی به قرائت مارکسیسم مبتذل، شایسته‌ی آن است که با آثار سطحی چون فقر تاریخی‌گری و ... نقد و نفی شود! نکته اینجاست که نه آن دفاع و نه این ردیه، هیچ کدام ارتباطی به تفکر تاریخی و تاریخ‌مند ندارد.

تاریخ تا آن هنگام که به مثابه امر گذشته تفسیر شود که راه هر گونه دسترسی به آن بسته است و در بهترین حالت می‌تواند مایه‌ی عبرت و درس‌آموزی باشد، البته که امری ناضرور و حتا سنخ انشاء های دبیرستانی است! سهل است که این تاریخ می‌شود اسباب دست ایدئولوژی های فاشیستی و توتالیتریستی و البته پهلوان پنبه‌ای که جدل‌گران لیبرالیستی آن را به ضربتی از صحنه برون کنند!

بازی‌های آخرالزمانی و نوستالژی‌های سنت‌گرایی و بنیادگرایی نیز، هر کدام به سهم خود از این عدم شفافیت مفهوم تاریخ، سود می‌جویند. حتا ژست‌های پست مدرن و آوانگارد نیز، با وجود سرمشق قرار دادن تاریخ‌اندیشی چون نیچه، باز به این می‌بالند که دوره‌ی مدرنیته گذشته و گذشته‌ها گذشته و پرونده‌ی آن بسته شده! پس باید پست مدرن شد!

با همه‌ی این نمایش‌های نابسوده آشناییم، نمایش‌هایی که با داعیه‌ی نقد مدرنیته و عقلانیت خودبنیادش، خودبنیادانه راه هر گونه مدرن بودن و حتا سنتی و پست مدرن بودن را برای ما می‌بندند!

به گمان من، تا زمانی که افق فهم ما از مفهوم زمان و تاریخ روشن نشود، این جدل‌گری‌ها و اراده‌های معطوف به نفهمیدن هم‌چنان جولان خواهند داد و از ابهام این مفاهیم، «سو»استفاده خواهند کرد.

داشتن درکی روشن از مفهوم زمان و در نتیجه تاریخ، ذهن و اندیشه‌ی نقاد را توان و جانی نو خواهد بخشید، با این حساب حتا اگر هم‌چنان جدل‌گران جدل در کار کنند، ذهن و اندیشه‌ی نقاد، درگیر بازی و شعبده بازی آنان نخواهد شد.

این ادعا، شاید زمانی که شرح رساله را به پایان رساندیم و تصوری روشن از مفهوم زمان و تاریخ‌مندی ارائه دادیم، روشن‌تر شود. تمام سعی نگارنده نیز بر آن است که در حواشی این رساله، تمامی برداشت‌های ناپخته از مفهوم زمان و سخنان بی‌منطق پسِ پشت آن را ضمن این رساله نقد کند.

افزون بر مسائل روز و جدل‌کاری‌های نابسوده ی سنت فکری ما، بازاندیشی در مفهوم زمان، به ما بن‌مایه‌ی تئوریکی از برای درک مسائل پدیدارشناسی، هرمنوتیک، شالوده‌شکنی و ... را خواهد داد. چیزی که با دانش و رویکرد فلسفیِ متافیزیکی پیشین، حتا درکش نیز متناقض و ممتنع خواهد بود.