فیس بوک با طعم هایدگر!

*پیش نوشت: چندی پیش بین دوستانم در فیس بوک، مشاجره ای بالا گرفت. موضوع برسر عادت فیس بوکی «نقل جملات قصار» بود و البته ژست تفکر گرفتن، با استاتوس های این چنینی. به ویژه برخی مدعی بودند که با آوردن یک جمله ی کوتاه صرف، بدون هیچ فضا و زمینه‌ای، نمی‌توان کنش اندیشگی داشت و بحث های فکری-فلسفی کرد.

در این یادداشت، کوشش کردم تا نقدی بر هر دو گروه داشته باشم. هایدگر را هم مخصوصن برای این بحث برگزیدم تا به دوستانی که با ژست هرمنوتیک منتقد این موضوع-اندیشیدن از راه جملات قصار- هستند، نشان دهم که هرمنوتیک نمی‌تواند مخالف و منکر آن باشد، اما همچنین با همین هرمنوتیک می‌توان نشان داد که «فیس بوک»، امکان و مکان اندیشیدن نیست و نمی‌تواند باشد و بنابراین، جمله ی قصار یا رساله ی دکترا، هر دو به یک اندازه در آن، سترون و نیندیشیده باقی می‌مانند.

تاملی پیرامون «نقل جملات قصار» و تفکر
هایدگر در رساله ی "تفکر را چه خوانند" (?Was Heisst Denken) عبارتی عجیب آورده که شاید در نگاه نخست، تنها بازی با الفاظ بنماید:
اندیشه برانگیز ترین امر، در زمانه‌ی اندیشه برانگیز ما، آن است که هنوز نمی‌اندیشیم..
بیایید تا از سحر کلامی و صناعت ادبی بگذریم و به لایه ی زیرین این جمله نظری بیفکنیم:
او از «اندیشه برانگیز» و بل «اندیشه برانگیزترین» سخن می‌گوید، هم چنین از زمانه ی ما، زمانه ای که پنداری اندیشه برانگیز و پرسش‌ناک است، اما سخن او بر سر چیست؟ آن اندیشه برانگیزترین امر، چه تواند بود؟
پاسخ هایدگر این است: این که هنوز نمی‌اندیشیم.
آیا هایدگر در پی خوار داشت بشر و دست آوردهای فکری اوست؟ آیا او، علم، فلسفه، تاریخ و هنر را نمی‌بینید؟ آیا او چشم بر این تفکر پس پشت این همه دست آورد بشری بسته است؟ آیا سر انکار با تمام اینان را دارد؟ آیا فیلسوف آلمانی نازیست ما، بنا بر عادتی نازیستی اش، سر تحقیر و خوار داشت هر آنچه را دارد که بشر نا اصیل بدان دست یازیده؟
شاید! می‌شود هزاران برداشت دیگر را به این عبارت بست و یا از بن، آن را آشفتگی ذهنی یک روان رنجور خواند و یکسره آن را نشنید و ندید.
اما به حکم اراده ی معطوف به فهمیدن، می‌شود از این لایه نیز گذر کرد، چه بسا که یک روان رنجور نازیست و فاشیست آلمانی هم، چیزی در خور فهم و تفکر داشته باشد.
بیایید خوانش این عبارت را از نو بیآغازیم: این بار تاکید را از قسمت آخر، به قسمت نخست می‌بریم، به عبارت «اندیشه برانگیز ترین امر» سعی میکنیم تا با مرکزیت این عبارت، عبارت آخر را تاویل کنیم:
اندیشه برانگیز، چیزی است که پرسشی فرا روی من افکند، پرسشی رادیکال و ریشه‌ای که در ذات خود، هر پاسخی را پس زند، هر پاسخ ممکنی، به مثابه پایان پرسش و پرسیدن.
پرسش رادیکال یا همان اندیشه برانگیز، پرسشی است زاینده، پرسشی که پرسیدنش پرسش‌های گوناگون جوانه می‌زنند. این پرسش، نمی‌تواند پرسشی ذهن ساخته و انتزاعی باشد، برآمده از بازی با مفاهیم تهی یا واژگان ناهموار!
پرسش رادیکال، پرسشی است که از فرط انضمامیت و برون‌بودگی اش، مرا به جهان ملموس زنده ی پیرامون پرت می‌کند. این پرسش، پرسش نمی‌تواند پرسش از یک موجود عجیب و متعالی و دور از تجربه ی هر روزینه باشد، موجودی چون واجب الوجود فلسفه یا شی فی نفسه.
این پرسش رادیکال، پرسشی است که پرده ی بداهت از تمامی پدیدارهای هرروزه و سنت و تاریخ من، می‌دَرَد و معنای از پیش پذیرفته شده و مفروض آن ها را برای من به سنجش می‌کشد.
این پرسش رادیکال، شرط هر گونه سنجشگری است و هر نقد و انتقادی، بدون پرسیدن این پرسش، دست آخر نقدی عقیم و محافظه کار و بی‌معنا و سطحی خواهد ماند و جز بازتولید شرایط کنونی، برون دادی نخواهد داشت.
پس پرسش رادیکال، به مثابه شرط سنجشگری و نقادی، پرسشی انضمامی است که بدون برساختن مفاهیمی انتزاعی و دور از تجربه، مبادی و مبانی تجربه را به پرسش و چالش می‌کشد. این پرسش رادیکال، همان اندیشه برانگیزی است که در قسمت نخست عبارت هایدگر می‌بینیم.
اما همو، در ادامه زمانه ی ما را زمانه ای اندیشه برانگیز و پرسشناک می‌خواند، زمانه‌ای که طرح پرسش رادیکال از هر زمان دیگری در آن، ضرورت بیشتری یافته و این پرسش پیچیدگی و وضعیت جدی تری به خود گرفته. زمانه ای که به فراخور ذات خود پرسش انگیز باشد، زمانه ای نیست که بتواند عطش پرسش را با فرمول های از پیش ساخته شده و کپسول های آرامش و پاسخ های عقل عوامانه، فروکشاند. حال هایدگر جهش واپسین خود را می‌جهد: این امر پرسش انگیز در زمانه ی پرسشناک ما، این است که ما فکر نمی‌کنیم..
با تاویل مفهوم اندیشه برانگیز به پرسش رادیکال، صورت بخش پایان سخن هایدگر، دیگر می‌شود: او از «هنوز فکر نکردن» ما می‌گوید، او از این می‌گوید که هر پرسیدن و تفکری در این زمانه، جز با پروبلماتیک پرسش رادیکال، ره به تفکر نمی‌برد. این که پروبلماتیک بنیادین سنجشگری، جز این نمی‌تواند بود که ما به این بیندیشیم که چه چیز پرسش رادیکال را برای ما به محاق امتناع برده.
باری؛ با این توضیح می‌توان از پروبلماتیک تفکر، سخن گفت و آن را صورت بندی کرد. پروبلماتیک، یعنی مساله داشتن، بی‌تفاوت نبودن و خودآگاهانه موضعی را اختیار کردن. پروبلماتیک تفکر، داشتن مساله ی پرسش رادیکال است.
داشتن مساله ی این که چرا و چگونه پرسش و پرسیدن بنیادین را فراموش می‌کنیم و به مخدر پاسخ ها، تن در می‌دهیم. پروبلماتیک تفکر، شرط هر پروبلماتیکی است، شرط امکان مساله داشتن.
یک چیز تا به حال روشن است، در جهان بودن و آزادی ما، یک آزادی انتزاعی نیست. چنین نیست که من در جهان باشم، همانگونه که کتاب "در" قفسه است. کتاب در قفسه یا توپ در جعبه، به مثابه شی ای ست که هیچ مکان و جهتی برای آن، مرَجح بر جهت دیگر نباشد. بودن من در جهان، بودن یک توپ در جعبه نیست، بودنی جهت‌مند است. من در این، در جهان بودنم، پروا و پرسشی خاص دارم، یک پروبلماتیک بنیادین، پروبلماتیک تفکر.
آزادی انضمامی و در جهان بودن واقعی من، از سنخ آزاد بودن من است، از برای پرسیدن و باز پرسیدن پرسش رادیکالم و بسنده نکردن به پاسخ ها..
حال بیایید یک وضعیت خاص را بررسیم: من و یک عبارت کوتاه یا جمله ی قصار یا گزین گویه. (که البته این ها هر کدام با دیگری متفاوت اند)
بدون هیچ پیش زمینه ی خاص و متن خاص و حتا پیوند برون متنی و ارجاع خاصی. آیا می‌توانم هر آن طور که شد آن را بازخوانم و یا نسبت به آن بی تفاوت باشم؟
به نظر می‌رسد اگر نظری به پروبلماتیک تفکر و پرسش رادیکال داشته باشم، نمی توانم از کنار هیچ امری، ولو روزمره ترین و سطحی ترین شان به سادگی درگذرم..این پروبلماتیک تفکر است که مرا مجبور می‌کند تا از دل هر امر ساده ی انضمامی، چونان به ژرفنا و ساخت‌های بنیادین بنگرم که دیگر آن امر ساده و سطحی انضمامی صرف نباشد. این پروبلماتیک تفکر است که به ساخت‌گشایی و واسازی پدیدارهای ساده ی پیرامون، از جمله یک جمله ی قصار، ما را رهنمون می‌کند.
اما بگذارید یک پله به وضعیت خاص خود نزدیک تر شویم: ما یک جمله ی قصار را می‌بینیم، اما نه در هر جایی، نه در یک کتاب یا اس ام اس یا تلویزیون. ما این جمله را در فیس بوک و یک گروه فیس بوکی می‌بینیم و می‌خوانیم.
به نظر می‌رسد که که نباید چیزی عوض شود، مگر ما در محتوا و کلمات آن جمله ی قصار دست بردیم؟
اما موضوع کمی پیچیده تر از همنیشنی چند عبارت است. هر گفته - و نوشته - و حقیقت گفتاری، سویه‌ای پنهان نیز دارد، یک ناحقیقت؛ نه به معنای یک حقیقت نادرست، که به معنای حقیقت پوشیده و مستور، حقیقتی که به انداره ی حقیقت بیان شده، صراحت و آشکارگی ندارد.
ناحقیقت این موقعیت خاص چیست؟ فیس بوک! فیس بوک همچون پایگاه مجازی که در آن پروفایل هایی که هر کدام لزوما یک فرد خاص نیستند، به فعالیت های تعریف شده می‌پردازند: لایک می‌کنند، به اشتراک می‌گذارند و در عباراتی کوتاه برای یکدیگر کامنت می‌گذارند. فیس بوک جایی است که حتا شعور ادبی و بصری پروفایل هایش را فرموله بسته می‌کند و جز میل به فعالیت بیشتر و هر چه بیشتر تشویق شدن، چیزی در "من"های پس پشت پروفایل ها، برنمی انگیزد.
در این چارچوب تفننی، تنها یک راه برای برساختن یک "من متفکر" از یک پروفایل باقی است: کلمات و تصاویر.
اما فیس بوک هیچ امتیاز و تشویقی برای شما درنظر ندارد، چه بسا که آب در هاون کوبیدنی باشد، تفکر در فیس بوک.
پس موقعیت ما دو چیز دارد، یک حقیقت: که جمله ای قصار است که می‌تواند تا ژرفنا تحلیل و ساخت گشایی شود و
یک ناحقیقت: که جایگاه بیان حقیقت- در اینجا جمله ی قصار- است، که فیس بوک باشد.
ناسازگاری بین حقیفت و ناحقیقت این موقعیت خاص، اما موجب استحاله ی حقیقت نخست-که تفکر از طریق جمله ی قصار بود- به یک موقعیت تفننی و تفریحی می‌شود:
سنتزی از کنش پروفایل های فیس بوکی، مثل لایک و کامنت های تکراری و البته اعتراض هایی به ظاهر آوانگارد، مبنی بر این که جمله ی قصار را چه به اندیشیدن؟!
موضوع ساده است، در «فیس بوک»، حتا اگر سخت ترین  و کاملترین تاملات فلسفی نیز گذاشته شود، هیچ کنش متفکرانه و پروبلماتیک رادیکالی بازتولید نمی‌شود..
سرنوشت تراژیکی که بی شک در انتظار همین خرده تامل کنونی نیز، خواهد بود...