ما و فلسفه - تقدیم به روح هگل!

تصور ما از فلسفه، به ویژه فلسفه های قدیم تر-چه غربی و چه غیر آن- همیشه تصور بیماری است!

گمان می‌کنیم که فلسفه را باید در مقام «آموختن حقایق هستی» خواند، که البته عبارت نادرستی نیست، اما هیچ ربطی به فلسفه به معنای دقیق اش ندارد.

برای نمونه، می‌پنداریم که فلسفه، خوی علم دارد. این فقط پنداشت پوزیتیویسم و علم‌گرایان نیست. حتا فیلسوفان سنت گرا و سنت اندیش مان هم، سخت مجذوب این ایده شده اند:

فلسفه باید حقیقت را بگوید، حقیقت نمی‌تواند متناقض و مطلقا نسبی باشد، پس هر فلسفه ی جدیدتر و کامل تر، ما را از خواندن فلسفه های قدیم تر بی‌نیاز می‌کند، «چون که صد آید نود هم پیش ماست»، پس اگر صدرا می‌خوانیم، دیگر پورسینا و سهرودی چه نیاز است؟ اگر پورسینا می‌خوانیم، کندی و فارابی چه نیاز است؟ و اگر این ها را می‌خوانیم، مگر دیوانه ایم افلاتون و ارستو بخوانیم و ....!

ببینید! هیچ تفاوتی ندارد که شما راسل باشید یا جناب جوادی آملی!! آن یکی می‌گوید که به جای دعوای ارستو و افلاتون باید دعوای فیزیکدانان را خواند و آن دیگری می‌گوید حکمت ما، حکمت متعالیه است!

این نگاه بیمار است و اصلا راه به فلسفه نمی‌برد، فلسفه نه گزارش ثابت و ازلی از «حقیقت» است و نه حتا این نگاه را برمی‌تابد. تفاوت نمی‌کند، نیچه بخوانی یا هگل یا حتا صدرا، این ها هرکدام بسط یک پرسش اند، یک پروبلماتیک: آن ها پرسشی را در می‌اندازند و از برای بسط آن پرسش به پرسش های دیگر، آرام آرام ایده ها و قضایایی می‌سازند، اما هزار اما، ایده ها و قضیه های آنان مطلقا هدف نیستند! آنها، سرشت عبارات و قضایا را دگرگون می‌کنند، نه آن که قضایای جدید بسازند:

تمام فلسفه، از ابتدا تا کنون همین یک حقیقت را بیشتر نمی‌گوید-و نمی تواند بگوید-: وجود، وجود دارد!

اما قصه ی اصلی، تازه زمانی است که این گزاره را، یا بهتر بگویم معنای این گزاره را تاویل می‌کنیم: وجود، وجود دارد یعنی چه؟

این است هستی شناسی!

فیلسوفان تماشاگران مطلق و بی‌چشم انداز و بی‌طرف نیستند، آنان گزارشگری و تفسیر گزارشی صرف، نمی‌کنند: آنها مفسرانی هستند که با فلسفه و پرسش های اصلی خود از هستی و معنای آن، در صدد فهم و تغییر همزمان هستی اند... از پس کار فلسفه و متافیزیک هر فیلسوف، افقی گشوده می‌شود که از منطق تا سیاست و علم، معنایش دگرگونی می‌پذیرد.

قصه، دعوای جدلگرانه ای نیست که یک فیلسوف بگوید من حقیقت را می‌گویم، آن دیگری بگوید: نه خیر! من حقیقت را می‌گویم!!

داستان از اینجا آغاز می‌شود: هستی، یعنی بودن. در این بازی «بودن»، ما بخواهیم و نخواهیم بی‌طرف نیستیم. چون خودمان یک طرف قضیه ایم: بودن موضوع متغیر و شونده ایست که ماییم. "بودن" بدون ما و بیرون ما نیست، آن کس که می‌خواهد از چشم ناظری ابدی و مطلق که فراتر از ماست، قصه ی بودن را روایت کند، نامش هر چه باشد، فیلسوف نیست.

برخی کلامیون از این دسته اند، کسانی که قضیه را از سمت یک خدای بی‌کران می‌بینند، چیزی ورای جهان، پس بودن که صیرورت و شدن بود، می‌شود هستن و هستی و وجود، اتفاقی ثابت و ایستا که ره به هیچ تعین و معنا نمی‌برد.

و این است که نگاه فرا-جهانی و فرا-تاریخی به فلسفه، نگاهی که فلسفه را گزارش ثابت و مطلق و بی‌طرفانه از بودن می‌داند، در فلسفه هم ریشه دواند و پوزیتیویست و متکلم دینی را به دو روی یک سکه بدل کرد، سکه ای که هر چه نامش باشد، فلسفه نیست.

فلسفه از افق فلسفه، شاید قدیمی شود، گنک شود، با داده های مغلوط آمیخته شود و گاهی هم به غایت پیچیده و بی سر و ته، اما باز هم سخت پابسته و وابسته به ماست: فیلسوف راوی بودن و شدن ماست، پس بخواهیم و نخواهیم، با مساله ی او درگیریم. شاید، بتوان به تمامی بهانه هایی که گفتم فلسفه را دوست نداشت و نخواند، اما این فلسفه است که دست از سر ما برنخواهد داشت!

پس بیاییم با فلسفه و تاریخش، هر چند هم پیچیده و گیج آور باشد، آشتی کنیم. فلسفه و فیلسوف نمی‌خواهد جای چیزی را تنگ کند یا ما را از داشتن چیزهایی محروم. او و تمام توانش آموختن «معنا»ست، آموختن «دیدن از افق دیگر» و آموختن «پرسیدن تا به غایت و نهایت»..

برای مثال اسپینوزا، فیلسوفی که به هزار بهانه کنارش گذاشتیم: کانت او را رد کرد! هگل او را رد کرد! راسل او را رد کرد! و ... یا فلسفه اش سخت و پیچ در پیچ است، تمامش کلی گویی است! او چه دردی از ما دوا می‌کند و ....

احمقانه است! هیچ فیلسوفی قرار نیست که دیگری را رد کند، آنها در بسط پرسش بنیادی شان است که با جزیئاتی از همدیگر شاخ به شاخ می‌شوند! نمونه اش هم در تاریخ فلسفه ی ایرانی داریم: صدرا اثبات می‌کند، اصالت با وجود است! پس از این رهگذر مکتب اشراقی رد شد و ما بی نیاز از خواندن آثار سهرودی و ...! و جالب اینجاست که تعبیر «اصالت ماهیت» در هیچ قسمتی از فلسفه ی اشراقی نیامده و حتا به قول یک مفسر، فلسفه ی اشراق خود از لوازم اصالت وجود است.

موضوع کار صدرا یا هر فیلسوف بزرگی در این است که او در پرسش اصلی خود، ناگزیر به نتایج و لوازمی می‌رسد که گاهی با «صورت» برخی نتایج در مکتب دیگر نمی‌خواند، اما این نه رد مکتبی است و نه اثبات مکتب دیگر.

فلسفه ها به خودی خود، کمپلکسی از هزاران مطلب و داده و حاشیه اند که در طول تاریخ خودآگاهی، پیراسته و آراسته می‌شوند، و به بیانی روشنتر: هر فلسفه در یک عقلانیت تاریخی، معنای خود را «نو» می‌کند و به کاربستی جدید، می‌رسد.

فلسفه عقلانیت است و عقلانیت، واقعیتی است که در تاریخ بسط می‌یابد، پس هیچ گاه فلسفه ای به مقام رد و اثبات نمی‌رسد. این نقیضه و اشکال فلسفه نیست، این خاصیت ذاتی اوست: فلسفه و مفاهیم همزمان نسخ و اثبات می‌شوند و از مرحله و منزلی در خودآگاهی فلسفی-تاریخی، به منزلگاه دیگر و بالاتر می‌رود و صورت پیچیده تر و پیشرفته تری می‌گیرد.

نزاع بین مکاتب فلسفی که بیشتر شبیه نزاع قبیله ای-مذهبی است، تنها کارگزای است که وظیفه ی این پالایش و والایش مفاهیم و دستگاه های فلسفی را برعهده دارد: هیچ مکتبی قالب و ابدی نمی‌شود و حتا هیچ دعوایی همیشگی نمی‌ماند: دعوا از افلاتون و ارستو، اصالت ماهیت و اصالت وجود تا دعوای ایده آلیسم و رئالیسم تا به دعاوی امروزین. در هر دعوا، هیچ مکتبی غالب نشد، تنها تعادلی بین دو مکتب برقرار شد و سپس موضوع در شکل جدید و دعوای دیگری مطرح شد...

فلسفه با این حساب، مقالات ثبت شده در ISI نیست و قرار هم نیست که با آنها رقابت کند و نتایج آنها را رد یا اثبات کند. فلسفه و فلسفه ها را می‌خوانیم تا در شکل آگاهی عصری خودمان، راه و افقی گشوده تر داشته باشیم، به سوی خودآگاهی.

مساله ی فلسفه، «بودن» ماست، شناخت چگونگی آن و معنای آن. پس شناخت خود ماست، آگاهی به خود و آگاهی هامان، به این معناست که غایت فلسفه، خودآگاهی ماست. خود آگاهی عقلانی ما، در طول تاریخ.

این است که احمقانه تر از این عبارت نداریم که: فلان فلسفه، آن دیگری را رد کرده؛ پس فلسفه ی مردود، غلط و نادرست و مهمل و بی معناست... ما را کاری با آن نیست!

فراموش نکنیم که اساس فلسفه و هر فلسفه بر عقلانیت است، پس رد کردن مطلق یک مکتب فلسفی، اخراج کردن قسمتی از عقلانیت هم هست...!

و در آخر، چه نیک گفت هگل که: «باید تنش مفهوم را به جان خریدار باشیم...»