علم پوزتیو؟!

یکی از دعواهای قدیمی در فلسفه ی علم، دعوای بین علوم پوزتیو (تحصلی) و علوم انسانی و یا فرهنگی است. این دعوا را صرفا نباید دعوای چند فیلسوف دانست؛ ما با فرمی مبتذل و قدیمی آن سال هاست که آشناییم: سال های دبیرستان و حتا سال های آغازین دانشجویی، زمانی که افراد بابت رشته ی تحصیلی و معدل و نمره و میزان سختی درس شان، به دیگران فخر می فروختند. چیزی مابین شوخی و کل کل و گاهی حتا فلسفه!

این دعواها، از همان سطح دبیرستان و با فرم کودکانه ی خود آغاز می شوند و همزمان با سن افراد رشد می کنند و تغییر فرم میدهند و گاهی بدل به چیزی شبیه آنتگونیسم سیاسی و جدال روشنفکری می شوند. دال بزرگ چنین آنتاگونیسمی نیز، عموما «سواد» یا «تخصص آکادمیک» و ... است و دال های منفی نیز، «شیادی» و «شارلاتانیسم» و «بی سوادی» و ...

فارغ از این که چه دیدگاه فلسفی را اختیار کنیم و یا در چنین دعواهای عموما مبتذل و بی حاصلی، چه طرفی را بگیریم، اما یک نکته را نباید فراموش کرد: یک اپیستمه ی ناب علمی یک چیز است، و آنچه تخت نظام آموزشی و آکادمیک امروزی آموزانده میشود، چیزی دیگر.

این تصور به غایت خامدستانه و کور کورانه است که باور کنیم من نوعی به دلیل آنکه فیزیک خوانده ام، چیزهایی که میدانم یکسره از سنخ علم پوزتیو است و آنکه به مثل روانکاوی نظری یا فلسفه ی غرب کار میکند، ذهنیتی یکسره بی گانه از تحلیل و علوم پوزتیو دارد.

فارغ از آنچه فیزیک دانان در لابراتوارها و مدل های پیچیده ی نظری و ... انجام میدهند و این مساله که براستی کارهای آنها به تمامی از سنخ علمی پوزتیو است یا نه، آنچه ما در «نظام آموزش» تجربه می کنیم، فرآیند منقادسازی ذهن و برساختن سوبژکتیویته ای ست که بتواند نیازهای نظام کلی اجتماعی و سیاسی را پاسخگو باشد. این را نباید با آن نقد نخ نما که منتقد فرآیندهای حفظی و بی خلاقیت آموزشی ست اشتباه گرفت، اتفاقا خود فرآیند ابداع و ابتکار و خلاقیتی که یک نظام آموزشی مطلوب دنبال می کند، «تکنولوژی های آموزشی» اعم از روش های روان شناختی و ... جملگی دال بر فرآیند «ذهنیت سازی» علمی ست. چیزی که جزیی جدا ناپذیر از یک نظام آموزشی به عنوان یک نهاد اجتماعی-سیاسی-اقتصادی است.

این که ما به عنوان سوژه های یک نظام آموزشی، تحت روش هایی قرار میگیریم که به غایت متمایز از مساله ی قدیمی «روش شناسی»-متدولوژی- و «معرفت شناسی» است، خود نشان میدهد دغدغه ی نخست یک دانشجوی فیزیک یا پزشکی، تفاوت چندانی با یک دانشجوی زبان فرانسه یا تاریخ ندارد.

«برنامه های آموزشی»، «پروژه های تحقیقاتی»، «نقشه راه ها و چشم اندازهای علمی» و ... امروزه چنان دانش را از وضعیت و معنای آغازین اش جدا کرده و در دل تمامیت اجتماعی و اقتصادی و سیاسی جذب و منقاد کرده اند، که تمام بحث های به ظاهر فلسفی و مبنایی در باب چیستی علوم و حتا روش شناسی و معرفت شناسی آنها، به کلی انتزاعی و به معنایی عوامانه «به درد نخور» شده اند.

تمام خطوط تمایز و تفاوت بین «دیسیپلین های دانش»، درون نظام یکپارچه ی آکادمی های امروزین، بیشتر از آنکه نماینده ی بحث های صفر و یکی و معادله های مبتذل علمی و غیرعلمی باشند، دال هایی مصنوعی و نوظهور -نسبت به تاریخ دانش بشری- هستند که سعی در بازتعریف مسایل قدیمی و مبنایی در علم و فلسفه دارند، چنانکه در تعریف تازه، سازگار با نهاد تازه ی دانش و آموزش بوده و برنامه ها و چالش های عملی پیش روی آن را ارضا کنند.

این قیل و قال های تکراری و مبتذل که از دبیرستان گاه تا سطوح بالای آکادمیک تکرار می شوند، هماره فرمی تفکر گریز و فست فودی خود را حفظ میکنند و عموما به دعواهای حیدری و نعمتی ختم می شوند.

دعواهایی بی حاصل که اگرچه هیچ چیز تازه ای به طرفین اش نمی بخشد و قدمی پرسش های فکری آنها را به پیش نمی برد، اما برای اصحاب قدرت در چنین نهادهایی، بازتولید فیگور تحرک علمی و جنبش فکری و ... می کنند و به عنوان کارکردی ایمنی بخش، نیروی فعال پرسش و دانش را در سوژه ها می خشکاند و انرژی سیاسی و فکری آنها را صرف به اصطلاح خاک کتاب خوردن و ... می کند.

در این معادله همه چیز سر جایش می ماند و اعتبار و سرمایه ی نمادین این نهادها، مدام افزوده می شود و هر کدام از طرفین نیز، بهره ی از پیش تعریف شده ی خود را می برند. اما آنچه همچون مازادی از این سیستم بیرون می ماند و با وجود صحیح کار کردن سیستم، بازتولید گونه ای عدم رضایت و کمبود در سوژه ها میکند، همان نیروی رام نشده ی پرسش ها و پروبلماتیک های فکری است.

دوام تمامیت نظام های علمی و آموزشی کنونی، نه تابع معیارهایی چون کارآیی و اعتنا به خلاقیت و تحلیل و ... که تابع سرکوب موفق این نیروی مازاد و بیرون مانده، و همینطور پوشش دادن کمبودها و عدم رضایت های سوژه است. و تا زمانی که این نیروها به شیوه هایی مخوف و به دست مکانیسمی غیر رسمی و خود نیروهای مردمی و سوژه ها -در قالب دعواهایی حیدری و نعمتی- رخ دهد، افق و آینده ی حرکت علم و تاریخ علم آینده مبهم تر و غیرقابل فهم تر خواهد ماند.

در چنین شرایطی، «بی ادعایی» نسبت به علم و یا عالم بودن، نه یک پیش شرط اخلاقی و زینتی، که ضرورتی حادث و مبنایی برای پی گیری و وفاداری به تاریخ دانش و ترسیم خطوط گریز از سیستم های آکادمیک کنونی است.

نیچه در جایی می گفت، این نه زهر کلیسا، که خود کلیسا ست که ما را می زند؛ حال نیز بر همین قیاس می توان گفت این نه کاستی ها و مشکلات آکادمی واقعا موجود، بل خود آکادمی و ذات آن است که تحدید و تهدیدی جدی برای پرسشگری و تفکر علمی است.

پیش بردن بازی دانش و تفکر، نه در زمین آکادمی و نه در هیچ زمین با نام دیگر ممکن نیست، دانش امروز بیش از هر زمان دیگری به زمینی بی نام و مسطح نیاز دارد. دانشی که به شیوه ای مضاعف رهایی بخش خواهد بود: در سطح نخست، رهاکننده ی سوژه های دانش از انقیادات نظام دانش، و در لایه ای عمیق تر، رهاکننده ی ذات تفکر علمی از انقیادات نظام مستقر دانش