لذت و ذلت فلسفی

1) لذت فلسفه‌ورزی، لذتی دوگانه است. فیلسوفان هم از قوه‌ی ساخت و پرداخت خود -تخیل- و هم از قوه‌ی دریافت خود -ادراک- توامان متلذذ می‌شوند. گاهی کسانی از کشف و درک امور و معانی احساس لذت می‌کنند -لذت نظاره گری و شهود-، و گاهی کسان دیگر از خلق و ایجاد چیزی جدید -لذت خلاقیت هنری-. فیلسوف اما این دو لذت را با هم تجربه می‌کند: او هستی را کشف و ادراک می‌کند، اما نه از خلال معانی متعارف و معمول و متداول. ذوق فیلسوف در آن است که مفهومی بدیع ساخت و پرداخت کند که از طریق آن، وجهی نامرئی از هستی را مرئی کنند. هنر فلسفه به آن است که با ساختن و پرداختن، کشف و انکشاف کند، آن هم درست از همان چیزی که در معرض و مرئای همه‌گان است: هستی.

2) در برابر فیلسوفان، طایفه‌ای دیگر داریم که از خواندن فلسفه‌ها عموما رنج می‌برند؛ اینان برای آنکه بار رنج فلسفه‌خوانی خود را در جایی تخلیه کنند، دست به عملی وارونه می‌زنند: این بار مفاهیم فلسفه که کلید گشایش زوایایی پنهان و خاص و نامرئی از هستی بود، باید به شاه‌کلیدی بدل شود که برای هر قفل پیدا و پنهان به کار می‌رود. اینان چنان گاه و بیگاه از مفاهیمی که تصور می‌کنند «بلدند» استفاده می‌کنند که دیگر تیزی آن مفهوم، قدرت گشایشِ و بداعت آن، محو و منهدم می‌شود. آنان انتقام لذتی را که از فلسفه نبرده و رنجی را که از «بلد»شدن آن متحمل شده‌اند، با چپ و راست تکرار کردن و هرز کردن آن مفاهیم، از آنها می‌گیرند و در این نبرد کذایی، غنیمتی قیمتی نیز به جیب می‌زنند: فاضل‌نُمایی و مجلس‌آرا شدن و اعتبار -البته موقت- کسب کردن.

3) این دو طایفه، لزوما دال بر دو گروه معین و ثابت نیستند. گاه کسی در احوال نخست -لذت از فلسفه- است و گاه در احوال دوم -ذلت فلسفی-. راه گریز و غلبه بر احوال دوم، کوشش و ممارست در دو فنی ست که فن فلسفه از آنها قوام یافته: فن نظرورزی -علوم نظری- و فن صناعت و خلاقیت -هنرهای زیبا-. اگر کسی طبیعت خود را به این دو فن آراسته کند، می‌تواند در فلسفه نیز لذتی ژرف را تجربه کند و عقل یا تخیل فلسفی خویش را برای فلسفه‌ورزی تدارک کند. اما اگر طبایعی در این دو فن مجاهدت نکنند و بخواهند مستقیما و از راه میان‌بر به فلسفه تقرب جویند، به احتمال بالا به احوال دوم خواهند گروید..