درباره نسبت بلاغت و دقت: تاملی در تقدم سیاق متقدمین

(مصاحبه آشوری، به نقل از کانال تلگرامی ادیب سلطانی:)

این تصور که کتاب فلسفه، آنهم کتابی درباره‌ی ایده‌آلیسم آلمانی قرن نوزدهم باید به زبانی نوشته یا ترجمه شود که همه بفهمند، نمی‌دانم از کجا در‌می‌آید. کتاب فلسفه برای کسی نوشته یا ترجمه می‌شود که دست‌کم چیزی از مسائل اندیشه و زبان فلسفه می‌داند و اگر کسی زوری زد تا با مهندسیِ زبانی زبانِ دشوار ناشناخته‌ای را آشنا کند، باید دقت کرد که او چه‌کار می‌کند و در کارش اصول و منطقی هست یا نه. یعنی باید پای او زحمت کشید. کتاب فلسفه، بخصوص فلسفه‌ی هگل و شلینگ، رمان نیست. حتا برخی از دوستان من، زمانی که در امریکا بودم، به من نامه نوشتند که تو همان کاری را کرده‌ای که ادیب‌سلطانی در ترجمه‌ی کانت و کتابهای دیگرش کرده است. من در پاسخ نوشتم که معلوم می‌شود که شما نه دقت می‌کنید ادیب‌سلطانی چه می‌کند نه من چه می‌کنم. درست است که هردوی ما واژه می‌سازیم و هوادار «نو‌زبانی» (neologisme) هستیم، ولی بکلی دو روش جداگانه داریم. من کاری ندارم که روش من درست است یا نه، ولی این چشمداشت که کتاب فلسفه، آنهم کتابی درباره‌ی فلسفه‌ی آلمانی را مثل رمان بشود خواند، آنهم در قلمرو زبانی مانند فارسی با آنهمه تنگناها و بیگانگیهایش با اندیشه‌ی اصلی، البته انتظار بیهوده و باطلی است. این تصور که به زبان «شیرین» فارسی همه‌چیز گفتنی است و به آسانی هم، البته از آنجا برمی‌خیزد که ما هیچ تأمل علمی درباره‌ی رابطه‌ی فرهنگ و زبان نکرده‌ایم. اینکه هرکس که بتواند شعر سعدی را بخواند و به‌آسانی بفهمد باید هر چیز دیگری را هم در قلمرو این زبان به‌آسانی بفهمد، بویژه چیزهایی اینهمه بیگانه با فضای فکر و تاریخ و فرهنگ ما را، تصور ساده‌اندیشانه‌ای است. هر چیزی را به هر زبانی نمی‌شود گفت، مگر اینکه آنقدر آب داخل آن کنیم که قطره‌ای مایه در یک سطل آب بشود. همه‌ی ما مثل یعقوب لیث می‌گوییم، «چرا چیزی باید گفتن که من اندر نیابم!» چون اینجا دنیای استبداد شرقی است و هر کسی برای خود یعقوب لیث است یا رعیتِ یعقوب لیث. کسی نمی‌پرسد که در این کار «منطقتان چیست؟» «چرا این کار را می‌کنید؟» کمتر کسی گوش به حرفی می‌دهد و از درِ درست وارد بحث می‌شود.

داریوش آشوری،

خاستگاه: گفت‌وگو با ماهنامه‌ی کلک، اسفندِ ۱۳۷۱؛ چاپ‌شده در کلکِ شماره‌ی ۳۷، فروردینِ ۱۳۷۲. 

( نقد من: در پاسخ به وحید) 

راستش یک زمانی با این منطق موافق بودم، اما الان بعد از تجربه نگارش و ویرایش در زبان فارسی باید بگم این منطق هم چندان درست نیست. در واقع نفی سلاست و سلامت زبانی با این توجیه که من متن فلسفی کار میکنم هم میتونه سرپوشی بشه برای زبان ندانی و یا نفهمیدن متن اصلی. به این معنا که من یا متن اصلی رو نمیفهمم پس رو به ترجمه خطی و واژه به واژه و واژه سازی میارم تا بدون کمترین اجتهاد و شم زبانی و نحوی، صرفا متن اصلی را به زبان دیگر بازگردانی کنم. یا اینکه من متن اصلی رو میفهمم، اما چندان چندان شناختی از لایه های فکری و تاملی زبان مقصدم ندارم تا بتوانم عبارات را به سیاق و نحو سالم در آن دربیاورم. گاهی هم مشکل از اینجاست که من اینقدر در زبان مقصد کم تفکر کردم و کم متن نوشتم که نمی دانم یک تفکر را چطور در آن بیان کنم، پس فکر میکنم خود این زبان گنجایش فکری ندارد. به نظرم این تحقیری که آشوری نثار سعدی کرده و روانی و بلاغت بی نظیر و فهم پذیری اونو نشان از کم فکری و کم عمقی گرفته، نشون میده برخلاف ادبیب چندان درک عمیقی از لایه های هرمنوتیکی جهان ادبیات فارسی نداره.

البته که درست میگه هر تفکری رو نمیشه با هر زبانی بیان کرد، ولی این تصور که بلاغت تنافری با عمق داره اتفاقا نشان از کم عمقی بلاغت خود اشوریه. قبول دارم شلینگ و هگل به روانی و زیبایی سیسرون و سنکا و افلاطون نمی نوشتند، اما فکر نمیکنم نثرشون از مابعدالطبیعه ارسطو زمخت تر بوده باشه. همون نثر زمخت ارسطویی در ترجمه های عربی یا گرته برداری ابن سینا در کتاب شفا، به یک نثر قابل فهم و روشمند و اسکولاستیک بدل میشه. تا جایی که همین نثر عربی شده ارسطویی دقت های مفهومی ایجاد میکنه که در اصل یونانی نبود. اینجا نثر اسکولاستیک عربی یا همینطور لاتینی، نه صرفا برگردان واژگان بلکه عینا تفکری خودایین و زنده و ارگانیک و خلاق میشه. کما اینکه نثر زمخت ارسطو در خود یونانی هم نهایتا زنده و پویا بود. اما نثر آشوری در ترجمه کاپلستون واقعا اینطوره؟

من نمیخوام بگم آشوری لزوما یا همیشه دچار یکی از اون سه محذوریه که گفتم، خیلی جاها هم انصافا اجتهادات و ذوق زبانی خوبی نشون داده یا اتفاقا عبارات سخت رو سلیس کرده، ولی خط فکری کلی او که زبان رو میشه ابژه ای تخصصی دید یا اینکه زبان شعری یا حتا عامه فهم لزوما زبان کم عمقیه، به شدت جای نقد داره. 

زبان باید بتونه زنده باشه و نفس بکشه، و این زندگی رو به ویژه میشه در زبان شعر دید. همین نمونه ای که از ابیات اولیه شاهنامه فرستادم خودش دال بر یک بحث بسیار مهم و پیچیده در الهیات و هستی شناسی و حتا الهیات سیاسیه. بحثی که در زبان معیار امروزی شاید خیلی سخت بشه صورت بندیش کرد. حرف فردوسی دو سطح داره، یک سطح ظاهری که برای عموم و حطاب به آنهاست، یک سطح باطنی که مخصوص فاهمه های ورزیده و متفکره. این هنر نوشتار فردوسی است که برای هر دو مخاطب حرف جدی و قابل فهم داره. اگر من نتونم لایه باطنی حرف فردوسی رو بفهمم (لایه ای که اتفاقا بی هیچ رمز و رازی در خود همان لایه ظاهری حاضره) این ضعف فردوسی یا زبان فارسی نیست، مشکل از خود منه که فکر میکنم دقت و بلاغت با هم جمع نمیشن و نمیشه متن بلاغی رو دقیق خواند یا برعکس. قطعا سیاق مولفان فلسفه مدرن از هنر نوشتار قدمایی فاصله گرفته و اتفاقا در همین سیاق مدرن هست که بلاغت متضاد دقت فرض میشه، اما این به معنای این نیست که پیش فرض مدرن ها لزوما صحیح هم هست. همانطور که گادامر در جایی نشان داده، پویایی دیالکتیک هگل اصلا ناشی از غنای زبانی و هرمنوتیکی بود که هگل به کار می برد و نه اسکلت منطقی آن. در واقع باید گفت در سیاق نوشتاری مدرن ها جای بلاغت و دقت معکوس میشه، ولی حتا در متون اونها هم بلاغت و دقت متضایفند. در واقع مدرن ها درست برخلاف قدما در لایه ظاهری نوشتارشون دقیق می نویسند و در لایه باطنی شون اتفاقا بلاغت دارند. اون نیروی بلاغی و غنای تاریخی در باطن داره اون ظاهر زمخت رو راهبری میکنه و همین رمز اثرگذاری مدرنیته در غرب و شکست اون در شبهه مدرنیته شرقه. شرقیان و مشخصا ما ایرانی ها هنوز به لایه بلاغت باطنی تفکر ظاهرا تخصصی و فنی فلسفه غرب توجه نمی کنیم. نمی بینیم که این هگل مغلق دقیقا با چه روحی داره بر مخاطب غربیش تاثیر میذاره یا روحیه ای که کانت با بلاغت باطنی در آثارش داره ترویج میکنه چیه. برای همین کانت در ایران سر از اصالت ماهیت یا هگل سر از ابن عربی درمیاره و اصلا کسی به محوری ترین مضمون ایدئالیسم، یعنی آزادی، کمتر توجهی نمی کنه. در واقع ما جنبه تخصصی فلسفه جدید رو میگیریم و اساسا متوجه بلاغتش نمیشیم. برای مثال مشکل ترجمه آشوری از جلد هفت کاپلستون، و البته باید گفت مشکل خود کاپلستون، همین فقدان درک بلاغی ایدئالیسمه. حیرت آور اینکه متخصص تشخیص بلاغت در پس متافیزیک اساسا خود نیچه است، نیچه ای که خود آشوری مترجمش هست و در خود جلد 7 کاپلستون بررسی میشه! این روحیه ی غیرنیچه ای آشوری در تعاملش با زبان و ترجمه، در حالی که عینا روحیه و ذوق نیچه ای هم گاه در ترجمه هاش هست، برای من جای تعجبه. من فکر میکنم آشوری در ناخودآگاه و با شامه زبانی متوجه نوعی بلاغت هست، ولی در خودآگاه و نظریاتش، دچار توهم روشنگری است که دوگانه دقت و بلاغت رو مثل چماغی بر سر قدما و شاهکارهاشون می کوبند. البته درک تضایف دقت و بلاغت، مستلزم درک چیزی است که اشتراوس «هنر نوشتار» مینامه و به درستی تاکید میکنه که این نوع نوشتار در عصر جدید و معاصر رفته رفته دستحوش فراموشی شده. در واقع تضایف دقت و بلاغت را تنها میشه از هنر نوشتار قدما آموخت و تازه بعد از آن بر نوشتارهای جدید به کار بست، چنانکه خود اشتراوس یا نیچه بعد از کشف قدما، موفق به کشف رتوریک عصر جدید شدند. مشکل آشوری مثل بسیاری دیگر، این است که از آخر آغاز میکند و با عینک معاصر به عصر جدید و قدیم نگاه میکند، برای همین هم نمی تواند شم ناخودآگاه خود را به سطح خودآگاه برساند.