فلسفه ی ما و سفسطه ی آن‌ها

پیش‌تر از این در نبشتاری کوتاه و تند، از سقراط گفتم و بذری که در خاک اندیشه ی بشر کاشت: جدل‌کاری. در آنجا اشارتی داشتم به امتداد کار سقراط در کلامی‌گری و هم‌چنین جهش ژنولوژیکی آن به الهیات شکنجه.
سپس‌تر در جستار دوم فلسفه ی پارسی، سخن از فلسفه و شوند و دیسکورس رفت و بحثی در کامنت‌ها پیرامون این مفاهیم در گرفت. در آنجا نیز بحث به کلام و سنت ایستای فلسفه ی اسلامی کشیده و مباحثی چون هرمنوتیک و زبان‌شناسی. از آنجا که من در آن بحث سوم شخص بودم و نمی‌خواستم در آن جا طرف خاصی را بگیرم، سخنان خود را برای نوشتاری جداگانه گذاشتم که هم‌اکنون خواهد آمد. شاید مناسب باشد برای درک روشن‌تر مباحث این جستار، به نوشتارهایی که پیشتر به آن اشارت رفت و بحث‌هایی که ذیل آن‌ها انجام شده، نظری بیفکنید.

کلامی‌گری چیست؟
پیشتر از این در بحث از سقراط، در باب روی‌کرد جدل‌کارانه ی وی گفتم. او چنانکه خود می‌گفت، هم‌چون «خرمگسی» در آتن می‌گشت و با مردمان به گفت و گویی جدلی می‌نشست. البته تبار جدلیات را شاید به سوفسطاییان نسبت دهید، اما نکته‌ای بس جدی در کار سقراط بود که پیشتر از او سابقه نداشت. در جدل سوفسطاییان گونه‌ای مطایبه و حیات‌محوری و عدم‌جدیت موج می‌زد، آنان با طرح جدلیاتی، اندیشه‌هایی که انسان و حیات انسانی را دورباش می‌گویند و همه چیز را یکسره به چیزی «فراتر از اکنون» نسبت می‌دهند، به ریشخند می‌گرفتند و با برگرفتن سخنانی از همان عقل فراتر، ناچیزی آن را عیان می‌کردند. این جدلیات، پیش از آنکه گونه‌ای برتری و جدیتی فرازنده به شمار آید، سخنانی دیونوسوسی و خنده‌زن فهمیده می‌شدند. چیزی که در یونان پیش از سقراط نیز، رسمی آشنا به شمار می‌رفته و روح تراژدی‌ها و موسیقی در یونان باستان نمودگار این سخن است؛ چیزی که با آمدن سقراط و دیالوگ های سقراطی رو به انحطاط و ویرانی نهاد.
اما کار سقراط، جدلی جدی بر سر حقیقتی فراتر و فرازنده بود؛ چیزی که جز به شرط خردورزیدن نمی‌توان آن را به کف آورد. سقراط مردم و اندیشه‌های شادخوارنه و آرام آنان را به چالش می‌کشاند و سر آن داشت که با سخن خود افراد، دیگر سخنان‌شان را رد کند و در نهایت یک چیز به آنان هدیه دهد: این که «هیچ» نمی‌دانید! این «هیچ» در سقراط اما طنین بس نابسوده داشت و فرد باید سر-به-زیر و متواضع در پی حقیقتی دیالکتیکی برود که «فراتر از اکنون» باشد.
فلسفه هم به این معنا از سوفیسم جدا شد و فیلسوف هم‌چون عاشق حکمت، در برابر سوفیست همچون حکیم قرار گرفت و با جدیت خشک و دیالکتیکی در پی دست‌یازی به حقیقت و حکمت شد.
بنابر این مهم‌ترین بذری که سقراط در اندیشه بشر کاشت، جدلی‌گری جدی بود. جدلی‌گری که به تمامی در تضاد با سوفیسم بود. جدل سقراط در پی اثبات ندانستن و الزام به دانستن بود، اما جدل‌ورزی سوفیسم با وجود اثبات ندانستن، آن را «بد» نمی‌پنداشت، چه آنکه «اکنون» و «انسان» و «حیات» و «شدن» جز همین نداستن نیست و اگر پی دانستن مطلق رویم، چه بسا که از جملگی این اصل‌ها، دور شده و به ناکجا رهسپار شویم.

اندیشه‌ی جدل‌کار سقراط با سیستم افلاطونی مدون شد و در در کار ارسطو، با وجود کمی جرح و تعدیل ادامه یافت. سپس‌تر نوافلاطونیان دست به تلفیق این هر دو زدند و دست آخر، میراث فلسفی یونان به دست مسلمانان رسید. مسلمان هوشمندی چون ابن سینا، در کار این فلسفه شد و تا به آنجا پیشرفت که سنت ارسطویی را ذاتی فرهنگ اسلامی کرد و چیزی برساخت که به واقع هم فلسفه بود هم دارای اصول بنیادین دین. به هر رو، با اصل حقیقت فراتر که از سقراط آغاز شد و تا ارسطو (در قالب جوهر نخستین) حفظ شد، ناسازگاری ذاتی بین دین و فلسفه در میان نبود.
در این میان، گروهی دیگر که این بنای فلسفی ستودنی را دیدند، بر آن شدند تا با تاسیس دانشی هم‌چون فلسفه به اثبات عقلی، دفع شبهه و تبیین اصول دین بپردازند و با این نظر، کلام را تاسیس کردند.
متکلم، چنانکه گفته شد در پی اثبات و تبیین عقلانی اصول دین بوده و البته یک گام پیشتر از پروژه‌ی فلسفه. ما در فلسفه سعی در شناخت حقیقت امور داریم و دریافت موجو همچون موجود، اما متکلم افزون بر این؛ پیش‌فرضی اصلی دارد، مبنی بر آنکه آن حقیقت امر و موجود متعالی و گوهر نخستین، از راه پیامبران و ادیان، خود را به بشر نزدیک‌تر ساخته و بنابراین، آن آرزوی دیرین سقراطی به حقیقت پیوسته، پس امکان هرگونه سوفیسم و شکاکیت به تمامی منتفی گشته. ما تنها باید نشان دهیم که آن حقیقت که با فلسفه، متواضعانه و گام به گام به آن نزدیکی جستیم، چیزی جز همین دین و خدای دین نبود و نیست. بنابراین هر سخنی جز دین، نه تنها بیرون از دین و مذهب؛ که بیرون از طور حقیقت است و جز شبهه و کذب نبود و نیست.

با این مقدمه، اما به سراغ کلامی‌گری می‌روم. کلامی‌گری عبارت است از جدل‌کاری سقراطی(و نه سوفیستی) که از حد شکاکیت خارج شده.
به دیگر سخن، «حقیقت فراتر از اکنون» سقراط، که وجود آن را از ندای خرد ناب خود می‌شنیدیم و با دیالکتیک عقلی بدان دلبسته می‌شدیم، حالا در کف ماست و تنها می‌بایست آن را به خرد خود بازگردانیم تا آن عاشق به وصال معشوقش برسد.
همین‌جا می‌خواهم تکلیف چند نکته را روشن سازم: کلامی‌گری، کلام نیست. آنچه به نام کلام می‌شناسیم و در متون خود می‌بینیم، تنها یک امکان تاریخی از کلامی‌گری ست که رخ‌داده و به تعبیر هایدگری، این ذات(کلامی‌گری) همچنان می‌ذاتد. چیزی که پیش از این با عنوان و مرز روشن کلام می‌شناختیم، در دستگاه گزاره‌ای-گفتمانی خاصی بود که امروزه آن‌چنان هوا-خواهی ندارد و حتا در مدارس سنتی هم مکتب مختار نیست. اما کلامی‌گری توانسته دستگاهواره ی سترگی از برای خود برسازد که حتا از مرز گزاره و گفتمان بیرون شده و تا پایه‌ی یک دم-و-دستگاه سیاسی-حکومتی-اقتصادی پیش برود.
از دیگر سو، نفوذ کلامی‌گری در فضای گفتمانی هم کم نبوده و امروزه به جای گفتمان نامنسجم کلام سنتی، کار به فلسفه هم رسیده و کلامی‌گری توانسته آرمان گفتمانی خود را، به ویژه در سنت صدرایی به تعالی برساند. این سخن به این معنا نیست که فلسفه ی صدرا کلام است؛ بل بحث بر سر آن است که با تعریفی که از کلامی‌گری داده شد و هم‌چنین آرمان صدرایی جهت اثبات این‌همانی برهان و قرآن و عرفان (بی آنکه یکی را تغییر دهیم)، کار «فلسفه»ی صدرا، البته جلوه‌ای از ذاتیدن ذات کلامی‌گری است.

ناکامی جدل‌ورزی فلسفه ی غرب جدید، کامکاری کلامی‌گری فلسفه اسلامی
جریان فلسفه ی سقراط، تنها در سنت اسلامی رشد نیافت و می‌توان شاخه‌ای جدا از این سنت را، در فلسفه ی غرب رد-زنی کرد. البته فلسفه های شرقی هم‌چون فلسفه های ایران باستان یا مکاتب چینی یا هندی و ... هم در تاریخ فلسفه بودند اما، بحث ما بر سر آرمان سقراط است و چگونگی تداوم آن.
باری؛ کار سقراط و شاگردانش، در فضایی بیش-و-کم کلامی‌گروانه در قرون وسطی گسترش یافت، آنجا هم دستگاه‌های گزاره‌ای-گفتمانی تدوین شد و کلامی‌گری مسیحی رشد یافت. با نظر به تفاوت‌های بنیادین مسیحیت و دعاوی پیچیده‌تری چون تثلیث و تجسد و ... و هم‌چنین تعریف متفاوت مسیحیت از دنیا و آخرت و وجود مباحثی هم‌چون خاتمیت در اسلام؛ حاصل فلسفه ی این دو را نامتقارن ساخت. به عنوان مثال، برهان علیت یا برهان نظم؛ دو برهان جدی در سیستم اسکولاستیک بود، اما ارزش این براهین در سنت اسلامی آن چنان جدی گرفته نمی‌شد.
اما روی‌کرد کلامی‌گری در غرب مذهب مختار نماند و با ظهور بیکن و دکارت؛ قاعده دیگر شد. بیکن با شورشی ادیپ‌گونه بر پدر منطق قدیم و ارگانون اش، تجربه را هم‌چون عنصری جدی وارد منطق و فلسفه کرد و دکارت، دست بر پرسمان جدی ناسازگاری این منطق تجربه‌گرو با منطق عقل‌گرو گذاشت و دعوای جدیدی در فلسفه در انداخت. به هر رو، فلسفه ی اسکولاستیک می‌بایست با مسیحیت می‌خواند و مسیحیت نیز به شدت با حس‌ستیزی افلاطون و عقل‌ستایی اش هم‌داستان بود. پس با ظهور بیکن و دکارت، چالشی به واقع جدی در آن فلسفه رخنه کرد. چالشی که فلسفه‌ی اسلامیِ فلوطینی-ارسطویی آن را به جد نمی‌گرفت، چون دوگانگی و ناسازگاری مسیحی دنیا و آخرت را در خود نداشت، بنابراین حس و دنیای محسوس، آنچنان دنی و فرومایه انگاشته نمی‌شد.
باری؛ پس از دکارت و بیکن اندک-اندک حس را همچون عنصری جدی وارد فلسفه کردند و لاجرم از شناخت‌شناسی و منطق خشک اسکولاستیکی جدا شدند.
حاکمیت تجربه و حس از یک سو، و پیروزی های بشر در ریاضیات از سوی دیگر، نسخه‌ای دیگر از آرمان سقراط را بازسازختند. در اینجا فلسفه باز به جدل‌کاری سقراطی نزدیک شد و باب شکاکیت در آن دوباره گشود گشت. در فلسفه ی نوین غرب، روندی نو آغاز شد که هماره بدیل شکاکیت همچون یک دام برپا بود و تلاش هر فیلسوف گریز از آن دام بود.
در اینجا جهدهای فلسفی فراوان و دراز-دامنی درگرفت و طی 400 سال فلسفه‌ورزی؛ آثاری با طیف بی‌نظیری از فلسفه‌ها شکل گرفت که هر کدام به گونه ای در جدال با شکاکیت بودند و آتوریته ی دین همچون حقیقت رخ‌نموده را به کناری نهادند. در حالی که از آن سو، سنت اسلامی با کلامی‌گری خود و پیروزی گفتمانی با صدرا، به خوابی عمیق فرو رفت و هیچ فلسفه ی نویی عرضه نکرد و فیلسوفان تنها حاشیه و بسط تزهای صدرا را بر عهده داشتند.
البته کار نهایی سنت غربی هم با وجود جدال‌های مهیب و دستاورد های بی‌بدیلش، کامکارانه نبود و چنانکه نیچه در کتاب غروب بت‌ها به زیبایی نشان داده و پیشتر نیز در این بلاگ به آن اشاره داشتیم؛ آرمان حقیقت سقراطی دست آخر به افسانه‌ای بدل شد و آلترناتیو شکاکیت و سوفیسم هیچ‌گاه از فلسفه ی غرب رخت برنبست و حتا آن را شکست داد.

در پایان این اپیزود، باید گفت که سنت اسلامی توانست با کلامی‌گری خود به پیروزی جدی در فلسفه برسد و آرمان جدلی سقراط از فلسفه را برای همیشه به کمک دین جاودانه سازد، اما سنت غربی که از دکارت آغاز شد، دست آخر به دست فیلسوفان سوفیست و حتا ضدفیلسوفانی چون دریدا و فوکو و رورتی و لیوتار و ... افتاد و فلسفه به معنای آرمان جدل‌کارانه ی سقراط برای دست‌یازی به حقیقت ثابت و فرازنده، برای همیشه به موزه‌ی تاریخ پیوست.

برنده و بازنده کیست؟
شاید تا به این‌جای داستان را بتوانیم یک پیروزی بزرگ برای سنت اسلامی و یک باخت سخت برای فلسفه ی نوین غرب به شمار آریم. پنداری غرب هیچ‌گاه نتوانست از ایستگاه شکاکیت گذر کند و یقین معطوف به متن مقدس را با خرد خودآیین بازسازی کند. توگویی غرب پس از آنکه به وسوسه‌ی بیکن میوه‌ی ممنوعه‌ی تجربه و حس را چشید و فلسفه‌ی جزمی-دینی خود را به کنار نهاد؛ دست خوش هبوطی بی‌پایان شد و در آتش گناه نخستین‌اش سوخت و حالا از کلاس سقراطیان اخراج شد و به رده‌ی سوفسطاییان فروافتاد.
سنت صدرایی که علم به واجب‌الوجود را همچون نقطه‌ی آغاز می‌گیرد کجا و سنت کانتی که آن را از خرد نظری یکسره بیرون کرد، کجا؟
همه‌ی این سخنان رواست اگر حق با سقراط باشد! اما اگر به سرآغاز بازگردیم و سخنان سوفیست‌ها را بخوانیم چه طور؟ آیا سوفیست‌ها هم این تحلیل را خواهند پذیرفت و یا سفسطه خواهند کرد!!
پاسخ را باید از زبان نمایندگان به حق و امروزین آنان شنید: سقراط هم خود یک سوفیست بیش نبود! پیروزی برای او، امری بود به تمامی دست‌نیافتنی و خود بهتر از همه به این امر آگاه بود. سقراط خود را در چاهی در انداخت که مگر خدا می‌توانست را نجاتش دهد. حقیقت و حکمتی که او برساخت و به آن عشق ورزید، یا باید «در-این-جهان» می‌بود یا «در-جهان-دیگر» و نزد «خدا». اگر صورت نخست باشد، کار او همان سوفیسم می‌شد و جدلیات سوفیستی؛ اما او که آشکارا به این-جهان و سوفیست‌ها بد-بین بود، گزینه‌ی دوم را برگزید: سقراط تنها زمانی به راه خود مومن شد که جام شوکران را سر کشید و به نزد حقیقت آن-جهانی و جاودانه‌اش راهی شد...

فلسفه‌ی اسلامی هم پیروزیی به تلخی جام شوکران برای خود به بار آورد؛ فلسفه‌ای که آغازگاهش را ادراک و اثبات ذات باری می‌گیرد و هر علم دیگر را با این «موجود متعالی»، ممکن می‌داند. چیزی چون علت العلل که تمام علیت‌های دیگر را تضمین می‌سازد. زنجیره‌ی منطق و مابعدالطبیعه ی آن چنان در هم گره خورده که هر کار و کوشش روزمره‌ای هم به دلیل علیتی است که دست آخر به ذات باری می‌رسد. در اینجا دیگر شبهه‌ی هیوم در باب علیت رنگ می‌بازد، حتا اگر در تاریخ علم هم بارها اثبات شود که علیت آن‌چنان استوار و واضح نیست( داستان مکانیک نیوتونی و نسبیتی را کیست که نداند). اما در اینجا حتا فرصت اعتراض هم به هیوم داده نمی‌شود:
تو اگر منکر علیت و ذات باری شوی، لاجرم علم هم نخواهی داشت و نباید هیچ پیش‌بینی کنی که بنیان هر پیش بینی بر علیت است! پس اگر هم تاریخ علم هر طور شود، علیت و علم و ذات باری نقض نمی‌شود که همه‌ی علوم و تاریخشان اثبات علیت اند و نه ردشان!
در اینجا هیوم و سخنانش به کنار، آنچه تباه شد و به هیچ گرفته شد چیزی جز علم و تاریخ علم نیست. چه فرقی می‌کند که مکانیک نیوتونی باشد یا کوانتمی یا نسبیتی؛ مهم آن است که هر طور باشد، غباری بر اصول فلسفه نباید بنشیند و نخواهد نشست!
چرا باید در راه مبهم و تاریک و نا-امنی گام گذاشت که حقیقت مسلم ما را نمی‌بیند و دست آخر هم فقط خودش را نقض می‌کند؟

کاخ شکوهمند صدرا، اما این بار دست‌خوش جزمیتی است که این به نگاه پیروانش نه عیب که حسن آن است. زین پس، هر سخن دیگر که در جهان فلسفه گفته شد، ناگزیز باید مطابق با واقع و نظام ما شود وگرنه دست‌خوش تناقض است و نادرست. در اینجاست که کلامی‌گری دست به استحاله‌ی فلسفه‌های غربی می‌زند و آن را یکسره به مفاهیم صدرایی ترجمه می‌کند: پس از ترجمه از دو حال خارج نیست، یا این سخن عین سخن صدراست که مطابق با واقع است و به دور از شکاکیت و یا چنین نیست که در این صورت شبهه‌ایست در مقابل صدرا که باید آن را یکسره منحل ساخت.
با این کار دور نیست که هزار و چندصد صفحه فلسفه ی کانت را به شبهه‌ی قول به شبح ترجمه کنیم و حسابش را با سه پاراگراف یکسره سازیم و یا چند هزار صفحه فلسفه ی تاریخی هگل را به اصالت ماهیت ناتاریخی ترجمه کنیم و آن را مردود سازیم و یا کل فلسفه‌ی پیچیده ی هوسرل و نیت‌مندی او را همچون شبهه‌ی قول به اضافه ی فخر پاسخ گوییم یا تمام هرمنوتیک را همچون تفسیر به رای ترجمه کنیم و یا فلسفه ی ریاضیاتی دکارتی را با علم حضوری منحل کنیم و .....
پس دور نخواهد بود که تفسیر رئالیستی از هایدگر دهیم یا مارکسیسم را به سان ایده‌آلیسم بدانیم یا کل دعوای معرفت شناسی کانت را با اتحاد عالم و معلوم پاسخ گوییم و یا تمام منطق جدید راسل را با حمل شایع صناعی رد کنیم و یا مقولات ترکیبی‌های پیشین کانت را به فطریات ترجمه کنیم یا .....

همه چیز روشن و ثابت است و دین حسابش را یکسره ساخته! تمام جهد فلسفی ما هم باید مصروف تطبیق هر سنت فلسفی با سنت صدرایی شود و سپس نقد صدرایی آن! اگر هم عباراتی ترجمه پذیر نبود، مشکل از عبارات است و اینکه آن عبارات ادبی اند تا فلسفی! و در این بین البته نعره‌های روح سرگردان سقراط را می‌شنویم که چگونه این شاگردان وفادارش را به ریشخند می‌گیرد. آری فلسفه‌ی اسلامی پیروز شد؛ اما به بهای جام شوکرانی مرگ‌آور...
کاش جای فلسفه، سفسطه داشتیم و سوفیست بودیم اما در دنیای زنده‌ها و دعواهای تاریخی‌شان حاضر می‌بودیم.
امروز این فلسفه را تنها به لطف پیوست زدن با امور و برساختن فلسفه ی مضاف زنده نگه می‌دارند و گمان می‌کنند که می‌توان با این کار تمام خواب تاریخی خود را پنهان ساخت. اینکه با بحث فلسفه ی مضاف ملا احمد نراقی بخواهند دمب صدرا را به علم اقتصاد ببندند کجا و آنچه مارکس با فلسفه‌اش همچون اقتصاد سیاسی تبیین کرد کجا؟ این که با هزار فوت و فن و بودجه ی میلیاردی کتاب فلسفه ی اسلامی تاریخ بنویسند کجا و آنچه هگل با علم منطق و پدیدارشناسی روح برساخت کجا؟
آن فلسفه خود مفهوم می‌زاید و گفتمان می‌سازد و این فلسفه باید به زور مضاف و مضاف الیه به گفتمان‌ها وارد شود! مگر پیش از مارکس نظام سرمایه و یا اقتصاد سیاسی سوسیالیسم وجود داشت که مارکس فلسفه اش را به آن مضاف کند یا پیش از هگل فلسفه ی تاریخی بود یا پیش از ویتگنشتاین مفهوم زبان بود یا ...
آری ما بردیم! شاگرد اول کلاس سقراط شدیم و به ریش سوفیست‌ها خندیدیم...