دلوز و گُتاری، «انقلاب» اما به معنایی دیگر..

شاید برای ما، هنوز شنیدن عنوان انقلاب، چیزی ناخوشایند باشد. این که در تاریخ معاصر خود، یکی اش را تجربه کردیم و البته خیری از آن ندیدیم.

اما این ایده اصلا از کجا آمد؟ برای چه آمد؟ آیا به تعبیر پوپر «وعده ی بهشت زمینی»  می داد؟ آیا حاصل رمانتی سیسم و گریز از واقعیت بود؟ آیا ...

این پرسش ها البته هنوز که هنوزه، تنها پرسش اند و پرونده ای گشوده دارند، تاریخ و اندیشه، اگرچه هنوز پاسخ قطعی برای آن ها نیافته، اما یک حرف قطعی درباره ی آن ها زده: تکلیف هنوز روشن نیست!

از برای همین است که اندیشه گران، از چپ و راست و بالا و پایین، هنوز این مفاهیم را دست مایه خود می گیرند و حتا هنوز دعوا ها و پرسش ها ادامه دارد..

پیشتر از دلوز و کتاب «نیچه و فلسفه»اش گفته بودم، یک بار هم بخشی از کتاب «هیوم، آمپریسم و سوبژکتیویته» اش را گذاشتم. غیر از هیوم و نیچه، اما دلوز به باز خوانی و بازمفهوم پردازی چند فیلسوف و اندیشمند دیگر هم پرداخته، از جمله اسپینوزا، کانت، لکان، برگسون، مارکس و ...

گذشته از این، همکاری هایی هم با میشل فوکو، داشت و کتابی درباره اش نگاشت. همچنین طی دوره ای، با همکاری فیلیکس گتاری، روانکاو رادیکال، چند کتاب نوشت؛ همچنین کتابی درباره ی فرانسیس بیکن، نقاش امپرسیونیست نوشت، دو کتاب قوی در باره تئوری سینما، کتابی درباره ی کافا و همچنین فعالیت ها و کوشش هایی در جهان سیاست و البته بیشتر از زاویه ی تحلیل نظری تا کنش مستقیم. (البته اگر بشود بین تحلیل نظری و کنش عملی مرزی قائل شد که شک دارم)

شاید این گستردگی در آثار دلوز، ما را به این فکر اندازد که او کوشش منسجمی نداشته و بیشتر نقب هایی در حد یک کتاب، به یرک اندیشه زده و آن را رها کرده. اما آثار او چیز دیگری می گوید:

دلوز نمونه ی دقیقی از اندیشمند و فیلسوفی است که فلسفه اش را به تمام زندگی اش گسترده و در یک حوزه درجا نزده. ارتباط پیوسته بین تمام آثارش برقرار است و از همه مهتر این که، تک تک این آثار، ایستگاه های یک پروژه ی فکری هستند و نمونه ی بارز انضمامی شدن یک اندیشه و تفکر فلسفی.

اما چرا از انقلاب آغاز کردم و به دلوز رسیدم؟ به یک دلیل خاص: اندیشمندی چند وجهی و پیچیده مانند دلوز، که هیچ شباهتی به دگم ها و ایدئولوگ های خردستیز ندارد، و البته پروژه ی فکری مستقل و تقریبن نویی دارد، باز هم در نهایت به «انقلاب» می رسد. بدیهی است که میان این «انقلاب» و آن «انقلاب» باید مرز روشنی باشد، چیزی فراتر از یک تصحیح جزیی و یا مصلحت بینی عملی...

دلوز، به سان هر فیلسوف دیگری، یا به سراغ مفهومی نمی رود، یا اگر رفت، آن را باید به تمامه از آن خود کند و متناسب و سازگار با تفکر، روش شناسی و هستی شناشی خاص خود.

در اینجا فرصت آن نیست که مبانی دلوز را از ابتدا بیاورم و تمام ایده ی او، پیرامون انقلاب و کاپیتالیسم را شرح کنم، اما در عوض قسمتی کوتاه از سمینار مایکل هارت، فیلسوف دلوزین آمریکایی را می آورم، که می تواند ورودی خوبی به قلب تفکر دلوز باشد:

«..همچنین امر آکسیوماتیک کلیدی است برای تفاوت بین کاپیتالیسم و اسکیزوفرنی. کاپیتالیسم و اسکیزوفرنی هر دو به وسیله ی رمزگان گشایی و قلمرو زدایی سیلان های کلی عمل می کنند، اما اسکیزوفرنی قلمرو زدایی مطلق و کاپیتالیسم قلمروزدایی نسبی است. قلمروزدایی کاپیتالیستی بدین معنا نسبی است که هر آنچه سرمایه قلمروزدایی می کند بعد همان را باز قلمروگذاری میکند. آنچه سرمایه از یکسو رمزگشایی میکند، از سوی دیگر آن را آکسیوماتیزه میکند. مفر سرمایه امر آکسیوماتیک است، راهی برای سازمان دهی سیلان ها و تحمیل کردن دستورش. این تفاوت کاپیتالیسم و اسکیزوفرنی فرمول خلاصه ای برای توضیح انقلاب می دهد که در آن بخش به آن دست می یابیم.

دلوز و گتاری می‌گویند نباید در برابر کاپیتالیسم مقاومت کرد، بلکه در عوض باید فرآیند های قلمروزدایی و رمزگان گشایی را پیش برد. نباید از فرآیند عقب کشید، بلکه باید پیش رفت و همانطور که نیچه می‌گوید: «فرآیند را تسریع کرد.»

عمل انقلابی هل کردن کاپیتالیسم از قلمروزدایی نسبی به سمت قلمروزدایی مطلق است...»

(برگرفته از «نام های تاریخ و نه نام پدر»، سمینارهای ضد ادیپ و هزارفلات، ژیل دلوز و مایکل هارت، ترجمه زهره اکسیری و پیمان غلامی، نشر رخداد نو؛ صص 78-9)

البته ترم های خاصی چون «سیلان»، «قلمروزدایی/قلمروگشایی»، «رمزگان زدایی/رمزگان گشایی»، «امر آکسیوماتیک» و .... همگی تعاریف ویژه ای دارند که در آثار اصلی دلوز و همچنین در همین سمینارها به آن اشاره روشنی شده. اما نکته ای که در این بین اهمیت دارد، نگاه جدیدی است که به جای یک تخاصم تمام عیار و خشونت کور، انقلاب را در یک فرآیند درون ماندگار می بیند، فرآیندی که حتا قاعده ی موجود کاپیتالیسم است،  اما کاپیتالیسم آن را تا انتها پیش نمی برد و نیمه کاره رها می کند، انقلاب همان فرآیندی ست که کاپیتالیسم را در یک لحظه در مقابل کاپیتالیسم می گذارد.

در واقع چنانکه پیشتر گفتم، دلوز به مثابه یک امتداد فلسفی از نیچه، به مساله ی حیات و شور و تفاوت می اندیشد و بنابراین نمی تواند با سویه های زاهدانه، کین توزانه و به ویژه متافیزیکی آن سر سازگاری داشته باشد. او کاپیتالیسم را در این که آفرینشگر حیات و لذت و شور بوده، سرزنش نمی کند، بل در آنجا که بنا بر آکسیوم و ها و اقتضائاتش این حیات و شور را سرکوب می کند، یک مساله می بیند.

از این جهت است که تفاوتی ویژه با رفرمیستی چون پوپر دارد. پوپری که قائل به اصلاح جزیی است و در واقع مشکل را مانند مارکسیسم کلاسیک صرفا نارسایی ها می بیند، با این تفاوت که پوپر محافظه کارانه میخواهد کل را حفظ کند ولی مارکسیسم انقلابی میخواهد آن را براندازد.

در این دعوا، چیزی که نادیده گرفته میشود، مساله ی حیات و سرکوب نیروهای آن است. چیزی که نه به دلیل مشکلات و نقصان ها که به دلیل آکسیوماتیک های کاپیتالیسم رخ میدهد.

اما شاید بپرسید که وجه تسمیه انقلاب در نگاه دلوز چیست؟

در واقع پاسخ به خوانش ویژه ی دلوز از مارکس باز می گردد. چیزی که محدود به دلوز نیست و تمام چهره های چپ نو، از آلتوسر تا ژیژک و فرانکفورتی ها و .. به نوعی بازخوانی خاصی از مارکس را انجام دادند.

دلوز هم، در کاهای خود به دقت نشان میدهد که رگه های ایده ی او، در مارکس کاملا یافتنی است و هماره در متن مارکس بوده.

باری؛ آنچه می تواند برای خواننده ی علاقه مند به متون نظری جذاب باشد، چیزی جز این بازی هنرمندانه و البته انضمامی با مفاهیم نیست، چیزی که در نهایت فراتر از لحظه ی خواندن یک کتاب، می تواند در زندگی ساده و تاریخی جریان یابد و شاید دنیا را جای زیستنی تری کند...