فلسفه آن نیست که به خطاب استاد و کلاس و درس و کتاب و کتابخانه، آن را داشته باشی و اگر یک کدام از اینها را از تو بستانند، از آن محروم شوی. چونان که افلاطون نیز در یکی از نامه های خود، تصریح میکند که آنچه از سنخ عقل و فلسفه باشد، به نفسه آموختنی نیست. گو اینکه نگاه او در رساله فایدون پیرامون معرفت همچون تذکار و یاد آوری، به خوبی نشان میدهد که آنچه از آموزش و فرادهش غیر آید، خواه غیر کتاب باشد و خواه استاد، چندان شایسته ی عنوان معرفت نیست.
این نه به معنای ترک کتاب و مکتب و نه در مذمت و نفی این ابزارها و فنون شریف است، بل نشان آن است که به تعبیر قدما نباید علل معده را با علت کافی خلط کرد. قفسه ی کتابخانه، «می تواند» اندیشه و وجود مرا تمهید کند تا به ندای لوگوس گوش بسپارم و در توفان تفکر لمحه ای بایستم و در کشاکش جان فرسای آن مقام گیرم، اما نخست آنکه بسا همین کتاب و اطلاعات بادپناهی شود تا از این توفان بگریزم و به آن تن نسپارم و دو دیگر، بسا که برای جستن تمهید، نه در کتاب های محدود خود، که در عرصه ی فراخ زیست جهان خود، محتاج نظر و بلکه تجدید نظر باشم.
ما هماره احتیاجات و نیازهایی داریم که گاه حتا به نفس احتیاجات خود، آگاهی نداریم و نمی دانیم که چه میخواهیم. در چنین وضع و حال غفلتی، روگرداندن از خود و تیمار داشتن خود، و دل را مشغول قیل و قال و غوغای بازاریان بازار اندیشه فروشی داشتن، نه فقط ادامه ی غفلت بلکه عین تغافل است و از نمد جهل برای خویش کلاه دانش دروغین بافتن.
با «استعمال» کتاب ها و سخنان فلان استاد فرزانه و بهمان فیلسوف بزرگ، ره به دهی آباد نتوان برد. کتاب و خطاب متفکرین نه از برای از بر کردن، که از برای تفکر و همسخنی ست. سخن متفکرین، ندای وجود است، تمنایی برای همسخنی و کوک کردن ساز پرسش است. اینکه از سخن و خطاب آنها به تکرار صداشان بسنده کنیم و بخواهیم صرفا پژواک سخنان و حمل کننده ی کتاب ها و نام هاشان باشیم، کاری نکردیم مگر تنها گذاشتن آنها در برهوت تفکر و گسترانیدن بیابانی که اکنون ماست.
متفکر نه به مقلد و همدل، که به همسخن نیاز دارد. آنها را از قفسه متروک کتابخانه هامان بیرون آوریم و به خود جرات اندیشیدن دهیم و همسخنی با آنها و لوگوس وجود را هر آینه از نو بیاغازیم...
فیلسوف را بدان میتوان بازشناخت که در او ذوق هویدایی[حقیقت] از احساس دوسویه بودن آن جدایی ناپذیر است. زمانی که به احساس این دوسویه گی بسنده میکند، سخن او دوپهلو و مبهم است. [اما] نزد فیلسوفان بزرگ [این] دوسویه اندیشی درون مایه ی کار فلسفی می شود و به جای آنکه یقین ها را سست کند، به عکس آنها را پی می افکند.
موریس مرلو پونتی، سخنرانی افتتاحی برای کرسی فلسفه کلوژ دوفرانس
معرفت به خدایان بس دشوار است و عمر آدمی بسی کوتاه (پروتاگوراس)
آری جناب پروتاگوراس حکیم! حق با شماست، ولی چه می شود کرد؟ اشتیاق معرفت به امر نامتناهی را چه کسی جز موجود متناهی تواند داشت؟!
از احوالم پرسیدی، نگرانم بودی. حق هم داشتی، این روزها کمتر شبیه زنده ها بودم.
گفتم خوبم.
گفتی واقعا؟!
گفتم باور کن! برایت از کارهایم گفتم و برنامه ی شلوغ زندگیم. اینها را دلیل آوردم که باورت شود خوبم. گفتم آدمی که خوب نباشد، اینقدر کار و انگیزه برای جنگیدن و ادامه دادن نداره، اینقدر شلوغ تر نمیکنه دور و برش رو، و این که آدم ناخوش اصلا دلیل و انگیزه ای نداره تا چیزی رو برای کسی ثابت کنه و من هنوز دارم برات «اثبات» میکنم که خوبم و ....
دروغ نمیگفتم، برای همین هم باور کردی. تو هیچ وقت حرف های دروغ ادم ها را باور نمیکردی
ولی رفیق! خوب بودن، همیشه هم خیلی خوب نیست، اگر زندگی برایت چاره ای جز خوب بودن نگذاشته باشد.
تو را از روی بی تفاوتی یا شرایط بیرونی که پیش آمده فراموش نکرده ام. بل از این رو فراموشت کرده بودم و فراموش خواهم کرد که هر بار پا در راه کار متمرکز [فلسفی] بگذارم. این موضوع نه در چند ساعت یاچند روز، که فرآیندی ست که هفته ها و ماه ها برای رخ دادنش باید آماده شد و پس از آنکه رخ داد، دوباره محو میشود و باز از نو... و هنگامی که به دست آورد فلسفی از نقطه نظر دل کندن و قطع روابط انسانی مینگرم، این دست آورد را دردناک ترین چیزی می یابم که در تجربه ی انسانی میشناسم.
هایدگر در نامه ای به هانا آرنت
مرگ تو تلخ نبود، بی معنا بود. آنقدر بی معنا که هر وقت با خود مینشستم و به بعدش فکر میکردم و از خود میپرسیدم حالا چه میشود؟ یک نیروی بی نهایت قوی و آزاردهنده از درونم مرا به پاسخ وا میداشت که «هیچ! هیچ اتفاق خاصی نمی افتد و من باید دوباره زندگی را ادامه دهم!»
و من چه قدر در زندگی ام از این «هیچ» بزرگ میترسیدم! از این تکلیف مالا یطاقی که برگردن آدم می گذارد، از این که آدمی را وا میدارد تا باور کند برای هیچ کار و معنای خاصی ساخته نشده، از این که هر فاجعه ای را، هر چه قدر هم که ویرانگر و فرساینده باشد، باز بدل به تکراری روزمره و بل ملال آور میکند، از این که نه تنها هستی را برای آدمی ملال آور میکند و بیهوده، بل انسان را نیز به ملال هستی بدل میکند..
و من از ترس ملال بزرگ آن بی معنایی، مرگ تو را بدل به تراژدی کردم، بدل به تلخی و سوگواری، بدل به معنا، معنایی که هر چند تلخ است و پر آب چشم، اما لا اقل «معنا» ست..
بیمی هم از این تلخی بی پایان نداشتم، چه هر تلخی را شیرینی میدانستم که روزی ناگهان تغییر چهره خواهد داد و جای تمام غصه هایی که به جان آدم روا داشته، لبخند شادخواری باز پس میدهد، چنانکه هر شیرینی و شادی نیز غمی نقاب بر چهره است. نمیدانم این قاعده ی کلی کار است یا مکانیسم دفاعی روان و ناخودآگاه من، اما هماره شادی پس از غم برایم دلچسب تر بود، چنانکه تلخی غم پس از طعم گس و بی معنایی ملال آور زندگی
تمام این تدابیر مضحک و بی حاصل، اما فقط برای دیگران بود. برای آنکه زندگی را چنان برای شان بازی کنم که باورشان شود معنایی هست و من بین دو قطب مخالف آن در نوسانم.
اما لحظاتی را که چنین تنها با خود تک افتادم چه کنم؟ لحظاتی که مازاد تمام آن معانی جعلی را، در حکم ملالی عمیق و بی پایان باید بر خود هموار کنم و هموار هم نمی شود. بودنت اگر هیچ چیز نداشت، آخرین حجابی بود که میان من و خودم بود، آخرین نقطه ای که ممانعت میکرد از سقوط من در ملال هستی، از نفرین شدن از زبان هستی
وقتی بودی، واپسین لایه ی بودنم، تمام دار و ندارم، میشد تو. پس تمام آن لعنی که هستی حواله ی وجودم میکرد، بر جان تو مینشست که تمام بودنم بودی. وه! که عشق چه سو استفاده ی غیر اخلاقی ای ست!
وقتی عالم و آدم همه ی من را نفی میکرد، پیکرم را زیر دست و پا له میکرد، باز میخندیدم، چون میدانستم بخشی از من در جوف وجود تو ابدی ست، بخشی از من جایی ست که حتا اگر تمام دشمنانم هم عقل شان را روی هم بگذارند، نمی توانند پیدایش کنند، پیدایش هم کنند دست شان به آن نمی رسد، چه هیچ کس را به قلب دیگری راهی نیست و من آخرین پاره های بودنم را در کنج دنج قلب تو پناه داده بودم.
حتا هستی ملال آور هم نمی توانست مرا به تمامی لعن کند، چه به قول فیلسوفان وعا و ظرف وجود من، نه وجود که قلب تو شده بود.
و من خودخواه، چنان یکپارچه «تو» شده بودم که پاک از یاد برده بودم تمام نفرینی که وجود نثار من کرده بود را یکسره برای تو به میراث نهادم.
حق داشتی بمیری، بار هستی خودت کم بود، حالا بار هستی من هم بر دوش تو افتاده بود! و چه معشوق بودن و دوست داشته شدن برایت گران تمام شده بود...
حالا که رفتی در کتم عدم، همه ی آن واسطه میان من و من، همه ی آن که نمی گذاشت عالم و آدم و بل هستی، به تنهایی با من مواجه شوند، هیچ شد.
حالا منم و یک عالم، منم و هستی، منم و ملال بودن و وقتی از خود میپرسم بعد از نبودن تو چه میشود، باز سر و کله ی آن پاسخ هولناک پیدا خواهد شد: «هیچ»
نفرین طبیعت یعنی دلت هم هنگام برای خورشید و برف تنگ شود. چنین بود که هر پاییز، طبیعت مرا نفرین می کرد...